درآمد
طبق خبری در رسانه ها، گویا به تازگی کتابی منتشر شده با عنوان «روایت رهبری: مناسبات جمهوریت و اسلامیت» و در این کتاب آقای خامنه ای دیدگاه فقهی و قانونی و اخلاقی آیت الله منتظری در مخالفت با قتل و اعدام چند هزار زندانی سیاسی در تابستان 67 را به چالش کشیده و خود مدعی است «امام» درست فهمیده و با تدبیر عمل کرده و آنگاه در توجیه مدعیاتش سخنانی گفته که گویا به روایتی نظر دارد که مسعودی در مروج الذهب آورده و آن عبارت از این است که کشتن کسانی که وابسته به تشکیلات اند و اگر رها شوند ممکن است بار دیگر به مرکزیت به پیوندند و به میدان جنگ بازگردند جایز بلکه لازم است. در آغاز متن روایت مسعودی را می آورم و بعد ملاحظات خودم را با شما درمیان می گذارم.
روایت مسعودی
گزیده نقل مسعودی آن است که علی فراریان جنگ جمل را تعقیب نمی کرد و نمی کشت ولی فراریان صفین را آزاد نمی گذاشت و آنان را تعقیب می کرد و می کشت. مسعودی پس از نقل ماجرا گوید که شیعیان علی در پاسخ به معترضان این تمایزگذاری گفته اند: دلیل آن بوده که بازماندگان و فراریان جمل به خانه های خود باز گشته و به دشمنی ادامه نمی دادند و حال آن که فراریان صفین بازگشته و حول محور فرماندهی خود با تجهیزات نظامی و مالی مجدد به دشمنی ادامه داده و به صحنه جنگ باز می گشته اند. خلاصه آن است که بازماندگان جملی فرماندهی و مرکزیتی نداشتند و از این رو بی خطر و بی زیان بودند ولی فراریان صفین دارای فرماندهی و مرکزیت بوده و با توسل به آن و یا با تحریک فرماندهی به جنگ بر می گشتند و یا امکان بازگشت و فعالیت مجددشان وجود داشت. مسعودی پس از پایان گزارش می افزاید: گروه معترض و جوابگو سخنان بسیار دارند که نقل آن به درازا می کشد و شرح آن مفصل است و تفصیل آن را با گفتار هر گروه در کتابهای سابق خود آورده ایم و از تکرار آن در اینجا بی نیازیم و خدا بهتر می داند.[1]
چنین نقلی به جد جای تحقیق و تأمل دارد. ظاهرا این خبر در منابع دیگر نیامده و شاید من ندیده ام. چنین تمایزی و آن هم با وجهی که گفته شده است، هرچند ظاهر معقولی دارد، ولی در مجموع پذیرفتنی نمی نماید. زیرا از یک سو، با اصولگرایی استوار و مستمر شخصیتی چون علی بن بن طالب سازگار نیست و از سوی دیگر، اگر مسئله امکان بازگشت و یا عدم بازگشت فراریان از جنگ ملاک و معیار باشد، در تمام جنگهای سه گانه جمل و صفین و نهروان (هرچند در مراتب مختلف) چنین امکانی وجود داشت. از قضا در جمل برخی از افراد فراری که علی آنان را پس از اسارت بخشود (مانند مروان) پس از رفع خطر به شام رفته و به مرکزیت اموی خود یعنی معاویه پیوسته و به دشمنی و حتی جنگ بر ضد علی ادامه دادند. چندان قابل قبول نیست شخصیتی که به تفاوت دو صحنه پیکار یعنی جمل و صفین و امکانات بالقوه و بالفعل آنها برای بازسازی و تجدید قوای دشمن توجه دارد، بدان بی اعتنا مانده باشد. در نهروان نیز کم و بیش چنین بوده است. درست است مرکزیت خوارج پس از پایان نهروان تقریبا از هم پاشیده بود ولی به سادگی قابل بازسازی بوده همان گونه که در عمل نیز چنین شد. این گروه خطرناک شورشی به هرحال در موقعیتی بودند که اندکی بعد در سازماندهی نیروهای محدود خود چندان موفق شوند که برای کشتن علی در کوفه و معاویه در شام و عمروبن عاص در مصر بسیج شوند و دست به عمل بزنند و در نهایت خلیفه را در کوفه به قتل برسانند. واقعا می توان پذیرفت علی نسبت به خطر حداقل بالقوه خوارج متعصب این اندازه بی اطلاع و یا بی اعتنا بوده باشد؟ باورکردنی نیست. در این صورت چگونه است که او حتی پس از اقدام به ترور خود باز صریحا به فرزندانش وصیت می کند که فقط قاتل من مجرم است و خوارج را تحت تعقیب قرار ندهید و یا عام تر مبادا پس از من به بهانه قتل امیرالؤمنین دست به کشتار این و آن بگشایید؟[2]
در هرحال درست است که هر قاعده ای می تواند استثنا داشته باشد و این یک اصل عقلایی است ولی می دانیم که خروج از قاعده محتاج دلیل روشن و قاطع است و دلیل ارائه شده در گزارش مسعودی قانع کننده و تمام نیست و حداقل آن است که تحمل ادله عقلی و نقلی معارض را ندارد. علی خود بارها اعلام کرده است که ما فقط با کسانی پیکار می کنیم که با ما بجنگند و نه این که ممکن است بعدا دست به شمشیر ببرند. قاعده و سنت علوی این بود که «و ان سکتوا ترکناهم، و ان تکلّموا حججناهم، و ان خرجوا علینا قاتلناهم».[3] یعنی اگر آرام گرفتند، رهایشان می کنیم؛ و اگر سخن گفتند و استدلال کردند، ما نیز در برابر با آنان سخن می گوییم و حجت می آوریم؛ و اگر بر ضد ما خروج کردند، با آنان خواهیم جنگید. البته این سخن در مقابله با خوارج است ولی این یک قاعده اسلامی بود و امام علی نیز همواره رعایت می کرد.
علی در تمام مراحل جنگ به سپاهیانش فرمان می داد که: در جنگ پیشقدم نشوید، فراریان را دنبال نکنید، به مجروحان آسیب نرسانید، عورات مقتولان را عریان و عیان نکنید، از مثله کردن کشته شدگان خودداری کنید، بدون اجازه وارد خانه های مردم نشوید و پرده ها را ندرید و حرمت ها را نشکنید، اموال مردم را، جز آن که در اردوگاه نظامی می یابید (ظاهرا مراد سلاح و ادوات جنگی است) به تاراج نبرید، به زنان آزار نرسانید هرچند به شما و بزرگانتان توهین کرده باشند.[4] چنین سیاستی چگونه ممکن است افراد غیر نظامی و بی دفاع و فراریان را به بهانه های واهی تعقیب کند و بکشد؟
از سوی دیگر مجازات افرادی که ممکن است در آینده مخالفت کنند و یا به جنگ برخیزند، نه معقول است و نه در چهارچوب سنت و سیره نبوی و علوی مشروع. حتی محازات افرادی که علم داریم در آینده قطعا مرتکب جرم خواهند شد (بگذریم که چنین یقینی ثبوتا و اثباتا ممتنع است)، هرگز مشروع نیست. همان گونه که می بینیم علی (البته وفق اقوال شیعی) کسی را که می داند چند لحظه بعد او را خواهد کشت، رها می کند و به مسجد می رود و به نماز می ایستد و لحظاتی بعد به دست همان فرد ترور می شود و دو روز بعد می میرد. آیا باورپذیر است که چنین شخصیتی ملتزم به عقل و اخلاق و شرع، کسانی را مجازات کند که ممکن است در آینده به مرکزیت خود پیوسته و بار دیگر به میدان جنگ بازگردند؟
چند ملاحظه:
در باره دیدگاه آیت الله منتظری سخنی نمی گویم چرا که از یک سو قوت نظری و فقهی و حقوقی آن بر اهل فن پوشیده نیت و از سوی دیگر در باره آن شرح و تحلیل وافی به مقصود ارائه شده است. در این جا فقط دو ملاحظه را با خوانندگان در میان می گذارم:
یکم
استدلال آقای خامنه ای البته در جمهوری اسلامی رایج است و من خود بارها از افراد شنیده ام. در مجلس اول در گفتگو با یکی از روحانیون محلس در برابر اعتراض من که چرا افراد عادی و بی ارتکاب قتل را اعدام می کنید، دقیقا به همین دیدگاه استناد کرد و گفت در تشکیلات گروه مسلح برانداز حتی آبدارچی نیز مجرم است و مستوجب مرگ از این نظر فرقی بین مثلا مسعود رجوی و آن آبدارچی نیست.
نمی دانم مستند تاریخی و شرعی این دیدگاه چیست ولی احتمال دارد همان نقل مسعودی باشد. اگر چنین باشد، به دلایل گفته شده، هرگز معقول و مقبول نیست و حداقل آن است که با ادله قوی و متواتر در تعارض است و درنتیجه ساقط است. وانگهی، مسعودی خود نیز به مخالفان جدی (حداقل در قرن چهارم و پنجم) تصریح کرده است. قابل تأمل این که مسعودی شیعی نیز با کلمه پایانی «والله اعلم» تردید خود را در وثاقت خبر نشان می دهد.
دوم
نکته مهم دیگر آن است که آقای میرحسین موسوی در سال 88 در یک سخنرانی اعلام کرد که در فاجعه کشتار زندانیان 67 حتی آقای خامنه ای (رئیس جمهور وقت) مخالف بوده و در جلسه ای (احتمالا در جلسه سران قوا) به تلخی گفته است که این واقعه مانند قیر سیاسی است که چهره انقلاب و نظام را سیاه می کند. فایل سخنرانی موسوی هنوز نیز قابل دسترسی است. خانم زهرا رهنورد نیز همین روایت را (احتمالا از همسرش) نقل کرده است.
حال باید روشن شود این دو نقل متضاد کدام درست است؟ از آنجا که نقل اخیر در کتاب به عنوان خاطرات دهه شصت آقای خامنه ای منتشر شده است اهمیت ماجرا را بیشتر می کند. ظاهرا یکی از این دو گزینه باید درست باشد. اگر موسوی خلاف گفته است، آقای خامنه ای صریحا تکذیب کند. اصولا از انتشار عمومی سخن موسوی و رهنورد بیش از ده سال گذشته است، چرا تا کنون واکنشی از سوی خامنه ای دیده و شنیده نشده است؟ خدایا زین معما پرده بردار!
[1] . مسعودی، مروج، جلد 1، ص 769-770.
[2] . بنگرید به: نهج البلاغه، کلام 23 و نامه شماره 47 (فیض) و طبری، جلد 4، ص 112.
[3] . بلاذری، انساب الاشراف، ص 352 (مجلد مستقل در باره علی بن ابی طالب از مجلدات انساب الاشراف).
[4] . طبری، جلد 4، ص 6.