جلسه اول: پنجشنبه ۱۲ آذر ۸۸ برابر با ۳ دسامبر ۲۰۰۹
در این گفتار به چند نکته لازم و مقدماتی اشاره می کنم:
۱ – تاریخ نه کلام
این نکته خیلی مهم است که بدانیم « تاریخ » « کلام » نیست. تاریخ را با تسامح می توان « علم » دانست. اما از علوم انسانی نه ازعلوم دقیقه. گرچه علم اساسا ظنی است اما ظنی بودن علوم انسانی بیشتر است و در این میان علم تاریخ از ظنی ترین علوم است.
یکی از علوم علم کلام است که موضوع آن توجیه و توضیح عقاید برای معتقدان و دفاع از این عقاید در برابر مخالفان و منتقدان است. این عقاید عموما در خارج از حوزه علوم ریشه دارند. معمولا از باورها و ایمان مذهبی یا اساطیر و یا آداب و سنتهای قدمی به دست آمده اند. از این رو دارای مبانی و استدلالات خاص خودشان هستند.
اما تاریخ از واقعیت ها و رخدادها سخن می گوید. چنان که رخ داده. متکلم کارش اثبات و دفاع از پیش فرضهای مسلم است. اما مورخ کارش اولا گزارش صادقانه و بی طرفانه و مستند رویداد ها است، و ثانیا ارائه تحلیل مبتنی بر اسناد معتبر و موجه است. می توان گفت تاریخ از «هست ها و نیست ها» سخن می گوید و کلام «از باید ها و نباید ها». تاریخ از «واقعیت ها» می گوید و کلام از «حقیقت ها».
با توجه به این تفاوتها، گاه و بلکه غالبا کلام و تاریخ با هم تعارض پیدا می کنند. از این رو جمع بین دو مقام مورخ و متکلم کار دشواری است. از باب مثال می توان اشاره کرد که در تمام ادیان یک سلسله باورها و عقاید کاملا قطعی و مسلم وجود دارد که از منظر تاریخ و مورخ هیچ دلیل و سند قابل قبولی برای اثبات آنها وجود ندارد. اصل وجود تاریخی اکثر پیامبران، یکی از این موارد است. البته این مشکل در مورد مورخ تاریخ یک دین است تا در تمام موارد و موضوعات تاریخی.
۲ – تعریف و فایده تاریخ
در باب تعریف و فایده تاریخ آرا و تفسیر ها چندان زیاد و متنوع و حتی متضاد است که به سادگی نمی توان آنها را جمع کرد. در اینجا فقط به سه گزاره اشاره می کنم که دو تا تاریخی و تجربی و بنابراین پسینی است و یکی هم فلسفی و پیشینی.
تاریخ عبارت است از یک سلسله حوادث در گذشته و بازسازی روایی – تحلیلی آن در حال به استناد اسنادی که در اختیار مورخ است. در این بیان پنج عنصر بنیادین وجود دارد: حوادث، گذشته، بازسازی، روایت، تحلیل و حال.
تاریخ عبارت است از: تجارب متراکم مجموعه آدمیان در طول چند هزار سال.
با رویکرد فلسفی تر: تاریخ عبارت است از: علم شدن انسان. این تعبیر و تفسیر بر یک جهان بینی و انسان شناسی خاص استوار است.
اما فایده تاریخ. شاید بتوان گفت فایده تاریخ در همان جمله مشهور نهفته است: گذشته چراغ راه آینده.
۳ – اهمیت تاریخ
در تاریخ اسلام، موضوع تاریخ اهمیت بسیار پیدا کرد. اما از دوره انحطاط ( سده هفتم هجری ) تاریخ، مانند دیگر معارف اسلامی، اهمیت خود را از دست داده است. اروپایی ها از عصر رنسانس به بعد به تاریخ توجه ویژه کرده اند ولی هنوز مسلمانان به این دانش و منبع مهم توجه جدی ندارند و هنوز اهمیت آن را به درستی نمی دانند. علمای دینی که مطلقا به تاریخ بی اعتنا هستند. روشنفکران و نواندیشان هم هنو به طور بایسته به اهمیت تاریخ توجه نکرده اند. در میان پژوهشگران مسلمان جهان عرب عباس العقاد، طه حسین و تا حدودی احمد امین و در هند سید امیر علی و در ایران دکتر شریعتی تا حدودی به تاریخ توجه کرده و کوشیده اند با استفاده از روشهای تاریخ نگاری مدرن و با رویکرد نقد تاریخی به پاره هایی از تاریخ اسلام توجه کنند. اما در ایران شاید نخستین کسی که به اهمیت تاریخ به معنای مدرن آن توجه کرد آخوند زاده بود و پس از آن میرزا آقاخان کرمانی. اما پس از مشروطه پیرنیا و کسروی و عباس اقبال آشتیانی آثار قابل توجهی پدید آورده و تاریخ نگاری نوین ایرانی را بنیاد نهادند. البته خوشبخانه در چند دهه اخیر چند مورخ خوب و مدرن به عرصه آمده و آثاری ارزشمند عرضه کرده اند.
با این همه اکثر روشنفکران ما همچنان به تاریخ بهای لازم را نمی دهند و به همین دلیل است که غالبا تاریخ نمی خوانند و در نتیجه به درک و نگاه تاریخی مجهز نیستند و همین امر در اندیشه ورزی و نظریه پردازیهایشان نیز نقصان ایجاد کرده است. به گمان من نخستین مسلمانی که در جهان اسلام به اهمیت تاریخ پی برد محمد اقبال لاهوری بود. او تاریخ را در کنار طبیعت و وحی از منابع معرفت دانست. شاید همین گزاره ایشان برای بیان اهمیت تاریخ و نقش و غایتمندی آن کفایت کند. پس از اقبال شریعتی بیشترین توجه به تاریخ را نشان داد و بخش مهمی از آثار وی ( شاید نیمی از مجموعه آثار 36 جلدی ) مستقیم و غیر مستقیم به موضوعات متنوع تاریخی اختصاص دارد.
به هرحال در توضیح اهمیت تاریخ می توان گفت که تاریخ یکی از منابع مهم معرفت و آگاهی آدمی است. تاریخ علم و فلسفه و ادبیات و اسطوره و داستان و قصه نیست اما شامل همه اینها هست. از این رو بدون تاریخ نمی توان گذشته ها را شناخت و بدون شناخت گذشته ها حال را نمی توان به درستی فهمید و در نهایت بدون آگاهی از گذشته و حال از تشخیص راه درست و نادرست برای آینده محروم خواهیم شد. به هر حال داستان تاریخ داستان ریشه هاست.
براى استماع سخنرانى بر روى کلید Play کلیک کنید.
[Audio:2009-12-03.mp3]