درآمدnتا حدود سیزده سال قبل که در ایران بودم، نه چندان خبری از جناب آقای بنی صدر بود و نه اطلاع دقیقی از موقعیت فکری و سیاسی ایشان در خارج از کشور داشتم. اما پس از آمدن به خارج از کشور در سال 87، تا حدودی از طریق رسانه های عمومی فارسی زبان، با اندیشه ها و به ویژه با مواضع سیاسی متأخر آقای بنی صدر آشنا شدم. با این حال لازم است بگویم که این آشنایی ها بیشتر از طریق حضور پرشور شماری از همفکران و پیروان فکری و سیاسی ایشان در رسانه ها حاصل شد.nدر چنین فضایی من نیز کم و بیش به جدال فکری با آقای بنی صدر و به ویژه با برخی از حامیان وی کشانده شدم؛ هرچند اگر تجربه¬ی امروز را داشتم، از ورود به این عرصه خودداری می کردم. اما انگیزه¬ی من از ورود به این نوع گفتگوها، دو چیز بود. اول این که من (شاید به دلیل علاقه¬ی دیرین و نیز کار پژوهشی ام در تاریخ و به طور خاص تاریخ اسلام)، روی رخدادهای تاریخی حساسیت خاصی دارم و از این رو در هر کجا که ضرورتی احساس شد حرفی بزنم، خواهم زد و نظرم را برای تصحیح و یا تکمیل سخنی ارائه خواهم داد. در همین زمینه گفتنی است که از قدیم علاقه ای خاص و نیز اعتقاد زیادی به ژانر خاطره گویی و خاطره نویسی دارم و به همین دلیل در قلمرو تاریخ شصت سال اخیر تحولات ایران (1340 تا کنون)، در هر مورد که احساس نیاز شد، خاطرت و در واقع اطلاعات خودم را در سطح رسانه ها و یا حتی خصوصی با دوستان مطرح کرده و خواهم کرد. زیرا سخت براین باورم که گزارش های تاریخی در قالب بیان خاطرات، قطعا به کار تاریخ نگاران معاصر خواهد آمد. هر خاطره ای (به ویژه اگر همراه با امانت باشد)، یک قطعه از پازل کلی و جامع تحولات را تشکیل می دهد. در طول این چهل سال، خاطرات زیادی در باره¬ی رخدادها و یا شخصیت ها نوشته و منتشر کرده ام. در این میان دو کتاب قابل ذکر است. یکی خاطرات پیش از انقلاب من با عنوان «گرد آمدو سوار نیامد – یاد مانده های پیش از انقلاب ایران-) است که در تابستان گذشته (1399) در آلمان منتشر شد و دیگر کتاب «از برلین تا اوین» که یادداشت های روزانه¬ی ایام زندان (1379 تا 1383) است که در سال 1395 در دو جلد در استکهلم – سوئد – انتشار یافته است. امیدوارم با انتشار یادداشت های روزانه مجلس اول این مجموعه کامل تر شود. nاما انگیزه¬ی دوم من در ورود به داستان آقای بنی صدر و بنی صدریون، مربوط می شود به برخی گزارش های جناب ایشان و برخی رخدادهای دوران ریاست جمهوری نه چندان بلند ایشان در نخستین سال های شکل گیری جمهوری اسلامی. از آنجا که بارها مشاهده کرده ام که بعضی گزارش های آن دوران (در قالب بیان خاطره و یا تفسیر و تحلیل رویدادها) از سوی آقای بنی صدر و حامیانش، اشتباه و همراه با انواع ناراستی ها و یا خلط مسائل و موضوعات است، بر خود روا نمی دیدم که سکوت کرده و از کنار این اقوال بگذرم. زیرا من در همان دوران دستی در آتش داشته و به عنوان نمایند¬ی¬ مردم در نخستین مجلس پس از انقلاب، تا حدودی در جریان رخدادها بوده ام. می اندیشیدم که اگر سکوت کنم به حقیقت جفا کرده و چه بسا خبری و یا تحلیلی غلط و ناراست، امروز و یا آینده راست و درست شمرده شود. این بود که در این سالها بارها در نقد پاره هایی از اقوال بنی صدر و بیشتر شارحان و پیروان سخن گفته و صد البته پیروان نیز پاسخ های جانانه و مفصل داده اند. هرچند بخش هایی از این مناظره های مکتوب در رسانه ها منتشر شده ولی هنوز شماری از مکتوبات نزد من و طرف های دیگر محفوظ است. از آنجا که بنی صدر و طبعا بنی صدریون از قدیم طرفدار مناظره هستند، یک بار پس از انتشار نوشته ای از من، برخی از این دوستان (که فکر می کنم پرشورتر از همه آقای محمود دلخواسته بود)، شعار مناظره را سر داده و مرا به مصاف طلبیدند. با این که خیری در این مناظره ها ندیده و نمی بینم (به ویژه به استناد تجربه با شخص جناب بنی صدر)، اعلام آمادگی کردم البته به شرط مناظره با آقای بنی صدر که دیگر خبری نشد و با سکوت غائله به خیر و خوشی تمام شد. یک بار نیز با پیشنهاد برخی دوستان بنی صدری، که در خیرخواهی شان تردید نداشته و ندارم، یک جلسه مناظره با حضور دوست نیک اندیش آقای محمد جعفری (سردبیر روزنامه¬ی انقلاب اسلامی در ایران و فعلا ساکن لندن) در پاریس تشکیل شد و بیش از سه ساعت به درازا کشید. nاما این که معتقدم این نوع مناظره ها حداقل به سادگی به جایی نمی رسد، بدان دلیل است که معمولا هریک از طرفین، از یک سو به استناد تجربه¬ی زیسته شان سخن می گویند و احیانا به داوری می رسند و از سوی دیگر در صادقانه ترین حالت بخشی از واقعیت ها و فکت ها را در اختیار دارند و طبعا صرفا به همان داده ها استناد و احتجاج می کنند. کار نامتعارف دیگری که این گروه خاص می کند، آن است که معمولا به صورت گزینشی سخنان و یا رفتار احیانا درست بنی صدر برجسته را کرده و روی آنها مانور می کنند و در مقابل بدفکری و یا بدعملی طرف مقابل (موسوم به «جبهه¬ی استبداد») را به رخ می کشند و آنها را دلیل بر حقانیت مراد و جبهه¬ی خود (موسوم به «جبهه¬ی آزادی و استقلال») تفسیر می کنند. این در حالی است که منطقا از بطلان یک طرف نمی توان حقانیت طرف مقابل را نتیجه گرفت. از باب مثال بدعملی محمدرضا شاه منطقا به معنای حقانیت و خوش عملی معارضانش نیست. قابل توجه این که نظریه پردازان جمهوری اسلامی نیز در برخورد با بنی صدر و دیگر معارضان از همین منطق جدلی و مغالطه آمیز استفاده می کنند. در هرحال، در چنین وضعیتی هرچند انکشاف حقیقت، نه تنها حاصل نمی شود، بلکه حتی بر چشم حقیقت خاک پاشیده می شود. در بهترین حالت، گفتگوی دو طرف، شبیه گفتگوی دو ناشنوا و یا با یک ناشنواست. یک بار به یکی از این همین دوستان نوشتم که ما حرف هم را نمی فهمیم چرا که به نظر می رسد ما با دو زبان سخن می گوییم. یکی از عواملی که موجب به بن رسیدن گفتگوها می شود، آن است که این دوستان غالبا یک طرفه به قاضی می روند و طبعا راضی بر می گردند و برای تحقق این نوع قضاوت از یک سو ناگزیر نیمی از واقعیت را ها نادیده می گیرند و از سوی دیگر یا سخنان و مدعیات طرف مقابل (روا یا ناروا) را به کلی سانسور می کنند و یا با آدرس سراغ حرفهای طرف مقابل (مثلا سخنان خمینی و یا بهشتی و به ویژه خاطرات هاشمی رفسنجانی) می روند و فقط جملاتی (آن هم غالبا تقطیع شده) را بر می گزینند که به کارشان بیاید. این در حالی است که برای فهم یک رخداد تاریخی (هر رخدادی باشد)، اول باید اطلاعات و احیانا فرضیه های اولیه را موقتا در پرانتز گذاشت و در پایان با بررسی تمام اسناد و شواهد و قراین حالیه و مقالیه در دسترس، به استنتاج های نسبی و تا اطلاع ثانوی پرداخت. تا آنجا که من در این سالها دیده ام، برای این دوستان همه چیز روشن تر از آفتاب نیمه روز است. برای اینان حقانیت جناب بنی صدر و بطلان طرف های مقابل (واقعی یا توهمی) روشن تر از آن است که قابل انکار باشد. از این رو اگر کسی این مدعیات را انکار کند و یا حتی آنها را به چالش بکشد، یک باره فریاد واآزادیا از هر سو بلند می شود و طرف مقابل یا متهم به حمایت از نظام ولایت فقیه می شود و یا با کمی تخفیف در جبهه¬ی استبداد قرار می گیرد. nنمونه¬ی اعلای چنین رویکردی، همین مقالات اخیر آقای دلخواسته است. ایشان بر تحقیقی بودن مقالاتش اصرار دارد و طرف مقابل را به سخنان غیر محققانه متهم می کند. نمی دانم جناب ایشان «تحقیق» را چگونه تعریف می کند و معیارها و لوازم منطقی تحقیق بایسته را چه می داند، ولی به گمانم این نوع نوشته ها به تنها چیزی که نمی ماند، تحقیق است. انگیزه¬ی هر نوع تحقیقی، انکشاف حقیقت است و آن هم حاصل نمی شود مگر با بررسی های بی طرفانه¬ی اسناد مختلف و متنوع و احیانا متضاد در دسترس. ارجاع مکرر و یک سویه به برخی گفته ها و مدعیاتی که حتی وثاقت راویان شان محل تردید جدی است، این به بولتن نویسی رایج در جمهوری اسلامی بیشتر شباهت دارد. «خودگویی و خودخندی» که نامش تحقیق نیست؛ این نوع نوشته ها همان است که در مقاله¬ی پیشین گفتم «نیمه¬ی پنهان نویسی کیهانی». اگر جز این بود، حداقل می بایست تجربه¬ی من در مجلس اول، آن هم تجربه¬ی کسی که تا آخر از مواضع درست رئیس جمهور وقت دفاع می کرده و هنوز هم می کند، استقبال کرده و آن ها را در تحلیل شان منظور می کردند. آقای دلخواسته دنبال کدام فکت و سند است؟ آیا واقعیت هایی که از زبان یک نماینده¬ی حاضر در صحنه، نمی تواند مورد توجه یک محقق قرار گیرد؟ اما مشکل این راوی آن است که در چهل سال پیش مرتکب کبیره شده و به بنی صدر رأی عدم کفایت داده و در نتیجه حرفهایش از نظر حضرات ارزش و اعتباری ندارد. در هرحال آقای دلخواسته مدعی است «هدف اصلی این تحقیق روشنگری می باشد و امور واقع آن گونه که واقع شده اند». اما گر چنین می بود، می بایست حضرت ایشان زحمت به خود می داده و اسناد مختلف و احیانا متضاد و حداقل تمامی مذاکرات چند جلسه طولانی و پر تنش 25 تا 30 خرداد 60 را بی طرفانه و غیر گزینشی بررسی می کردند و بعد صد البته به نتایج آن ملتزم می شدند. nاما تا آنجا که به من مربوط می شود، می توانم صادقانه بگویم که در مواجهه¬ی من با این دوستان، انگیزه ا¬ی جز این نداشته و ندارم که بگویم یک طرفه داوری نکنید و تنها به قاضی نروید که عمل بایسته¬ی نیست. برای نشان دادن این رویکرد انتقادی، تلاش می کنم تا اطلاعات خودم را از آن دوران پرچالش گزارش کنم تا هم این طیف دوستان حرف های دیگر را هم بشوند و هم دیگران، به ویژه جوانانی که در آن دوران نبوده و یا اطلاعات کافی ندارند، نیز در جریان اطلاعات کامل تری قرار بگیرند و در نهایت خود داوری کنند. به یقین اطلاعات من نیز ناقص و احیانا غلط اند؛ چرا که من به عنوان یک نماینده ساده و بدون رانت حکومتی طبعا در فضای سال 59-60 نمی توانسته ام اطلاعات زیاد و یا کاملی داشته باشم و به ویژه اکنون پس از چهار دهه ممکن است برخی اقوال و یا جزئیات حوادث را به یاد نداشته باشم. گفتنی است که در این سلسله نقدها، به تناسب موضوع، طبعا روی افکار و رفتار بنی صدر متمرکز بوده ام ولی این به معنای بی عیب دانستن طرف مقابل نبوده و نیست؛ همان گونه که در ایران و حتی در خارج از کشور انتقادهای من عمدتا معطوف به حاکمان جمهوری اسلامی از آغاز تا کنون بوده و هست و هزینه های سنگین آن را هم تحمل کرده ام. در هرحال دعوی تحقیق ندارم و استفاده گزینشی و ابزاری از چند نقل پراکنده را نیز تحقیق نمی دانم؛ آنچه من گفته و می گویم، اطلاعات شخصی من است و حال می تواند از طرق اطمینان بخشی داوری شود. متأسفانه افراد مطلع و مستقل اندیش آن دوران نیز سکوت کرده و سخنی در این باب نمی گویند؛ ای کاش بازماندگان آن دوران و آگاهان به پشت و پیش صحنه¬ی رخدادها نیز اطلاعات خود را در اختیار تاریخ نگاران آن دوره قرار دهند. nمقدمه¬ی این مقال بیش از حد طولانی شد. ادامه این گفتگو را بی ثمر و حتی اتلاف وقت می دانم. زیرا تا کنون سه مقاله از جناب دلخواسته و دو مقاله از جانب من عرضه شده است. اگر حرفی برای گفتن بوده تا حدود زیادی گفته شده و دیگر غالبا تکرار مکررات است. این که در این گفتگوهای مکتوب اصولا چقدر به دعاوی و نقدهای من به ویژه در باره¬ی مهنس سحابی پاسخ داده شده، بر عهد¬ه¬ی خوانندگان است. من به انصاف و عدالت نظری و عملی عموم مخاطبان باور دارم. کامنت های نوشته شده در پای مقالات گذشته نشان می دهد کسانی نیز جز من و آقای دلخواسته هستند که فکر می کنند و البته دیدگاه خاص خود را دارند. مهم نیست که کسی موافق دیدگاه من باشد یا نه، مهم اندیشیدن و به انصاف داوری کردن است. با این همه، در این نوشتار ناگزیر به برخی از گزارشات آقای دلخواسته، به ویژه آن ها که به من مربوط می شود، خواهم پرداخت و آن هم صرفا بدان دلیل که آقای دلخواسته بعدا سکوت من را تأیید مدعیات خود ندانند. همان گونه که الان پس از سالها در باره¬ی نسبت خلافی که به سحابی داده است، چنین ادعایی دارد.nدر پایان این قسمت به دو نکته ضروری هم اشاره کنم. یکی این که آنچه در نقدهای من برجسته است، عملکرد سیاسی جناب بنی صدر به ویژه در دوران ریاست جمهوری ایران است و نه شخصیت فکری و فرهنگی ایشان که آن را اخیرا در یک گفتار / نوشتاری مستقل به بحث گذاشته و منتشر کرده ام () و دیگر این که متأسفم از این که در روزها و ساعاتی این متن را تحریر می کنم که کشورم در التهاب است و مردم خوزستان در غرقاب های مختلف و بر آمده از بی تدبیری ها و سوء مدیریت مزمن حاکمان جمهوری اسلامی از آغاز تا کنون دست و پنجه نرم می کنند و دلیرانه به اعتراض برخاسته و مورد حمله های وحشیانه قرار گرفته و حتی چند قربانی داده اند. در این فضا مناقشه بر سر یک رخداد بلاموضوع در شرایط کنونی و نیز از خود گفتن، موجب شرمساری است.nnشرحی در باب چند نکته در نوشتار اخیر آقای دلخواسته nیکم. جناب دلخواسته باز داستان وسط بازی و ابوموسی اشعری و عمروبن عاص را مکرر کرده و جهد بی حاصلی به خرج داده تا ماجرا را به دوگانه «حق و باطل» ربط دهد؛ حق و باطلی که لابد وفق ادبیات مذهبی از هابیل و قابیل آغاز می شود. ایشان مدعی است که من مسئله را شخصی کرده و حال آن که برای آقای بنی صدر موضوع تقابل دو خط آزادی و استبداد و قانون و قانون شکنی مطرح بوده و از این رو وقتی ایشان از اصطلاح وسط باز استفاده می کرده و می کند و یا از نمادهای تاریخ اسلام چون علی و معاویه و ابوموسی و عمرو عاص بهره می گیرد، مراد آن است که در درگیری حق و باطل وسطی وجود ندارد و از این رو ایشان نوشته است: «یا باید تابع قانون بود و یا مدافع قانون شکنی و البته که نمی توان هم رومی روم بود و هم زنگی زنگ».nچنین می نماید که در این باب یک اختلاف معرفتی و تئوریک بنیادی وجود دارد که طبعا در این مجال نمی توان بدان پرداخت. اجمال قضیه آن است که در حد فهم من، جز گزاره های نفس الامری، پدیده های انسانی و یا طبیعی و به ویژه فهم و درک و تفسیر آن ها، مطلق نیستند و از این رو همه چیز در عالم واقع نسبی است و نه مطلق و حتی ثابت. تعینات همواره محدود و نسبی اند. اگر چنین باشد، در تاریخ اسلام، نه محمد پیامبر در تمامی امور و در عالم واقع حق مطلق است و نه علی بن ابی طالب در مقام امام برحق شیعیان و نه طبعا شخصیت های معارض آنان مانند ابوسفیان و ابوجهل و معاویه بن ابی سفیان و دیگران باطل مطلق اند. هرچه هست خوانش های مختلف است که در یک مجموعه¬ی به هم پیوسته همدیگر را تکمیل و یا تصحیح می کنند. در این صورت، هیچ حصر منطقی وجود ندارد و مثلا کسی نمی تواند بگوید برای همیشه و در تمامی موارد یا با علی هستی و یا با معاویه؛ وسطی قابل تصور نیست. البته فردی (مسلمان یا غیر مسلمان و شیعه و غیر شیعه) می تواند مدعی شود که در مجموع علی را حق می داند و در جبهه¬ی او ایستاده ولی این بدان معنا نیست که طرف مقابل باطل مطلق بوده و هیچ حرف درستی نداشته و یا از او هیچ رفتار مقبولی روی نداده است. در هرحال در باب داوری در گفتار و رفتار افراد، دو کار باید کرد. اول (البته با معیارهای پیشینی و مشخص و مورد توافق بین الاذهانی بین دو طرف مباحثه) به طور موردی تحقیق و داوری شود و دوم این که هر فردی در چهارچوب سیستم ترجیحات خود، تصمیم بگیرد که در تحلیل نهایی گزینه¬ی مطلوب و مختارش کدام است. بر این مبنا، در عالم تعیّن هیچ حصر منطقی و دو گزینه ای وجود ندارد. از قضا هر انسان آگاه و مختاری همواره باید در آستانه¬ی اعمال اراده و اختیار و انتخاب تازه باشد و حتی محتمل است به طور اساسی به گزینه ای سوم برسد (چنان که برخی یاران علی نیز در ماجرای جمل و صفین بدان رسیدند و علی نیز مجاز دانست). از قضا این گونه دوگانه و سه گانه سازی های حصری جزمی، در عالم واقع مستعد تولید انواع جزمیت ها و خودکامکی هاست. احتمالا همین خود حق پنداری جزمی موجب برخی خودمحوری های جناب بنی صدر بوده است. در پیش از انقلاب ایران این نوع حصرها تا حدودی رواج داشته است که نتایج زیانبارش را پس از آن دیدیم. nاما در مورد مانحن فیه. این که آقای بنی صدر در دوران ریاست جمهوری و در تقابل با جناح مقابل (با محوریت حزب جمهوری اسلامی)، در بعد نظری و رسمی، در مجموع در جبهه¬ی به تعبیر مطلوب شان آزادی و استقلال قرار داشته، مورد توافق است و من هم در همان دوران حامی این مواضع او بوده ام؛ ولی اختلاف در این است که اولا، آیا ایشان به همان مدعیات حقوقی و عدالت و قانون همواره وفادار بوده است؟ مشکل بیشتر در عملکردهاست و حرف ها. و ثانیا، آیا همان ایرادگیری ها علیه جبهه¬ی مقابل از موضع حق و آزادی مطرح بوده و یا عمدتا به انگیزه¬ی «مچ گیری» و تثبیت اقتدارگرایی شخصی؟ وفق بیت مشهور عطار «گفت شیخا! هرآنچه گویی، هستم / آیا تو چنان که می نمایی، هستی»؟! منطقا «سخن حق» باید از «موضع حق» باشد. تا آنجا که به من مربوط می شود و به استناد تجربه¬ی دوران ریاست جمهوری جناب بنی صدر می توانم بگویم، این است که ایشان در عمل چندان به همان مواضع درست خود وفادار نبوده و دچار تعارضات پر شمار بوده و در نهایت کفایت لازم را برای ریاست جمهوری از دست داده بود. این تجارب را بارها نوشته ام. حال ممکن است کفایت نکند و یا پاسخ هایی داشته باشد ولی هرچه هست برآمده از تجارب عینی و ملموس یک نفر است و نه معلول دفاع از استبداد و یا القائات بهشتی و هاشمی و خامنه ای و حسن آیت (در این مور بنگرید به مصاحبه من با سیاست جرس در ژوئن 2013) . انتظار آن است که جناب دلخواسته به روش مستبدین، هر نوع مخالفت و یا انتقادی را رمی به استبدادگرایی و احیانا فریب خوردگی نکند.nدر مجموع تمسک به اتهام وسط بازی، نه تنها هیچ اصل و نسبی ندارد بلکه باطل است و از هیچ اعتبار نظری و عملی برخوردار نیست. از قضا چنین معیاری به کلی با برخی سراندیشه های دیرین آقای بنی صدر هم در تعارض است. اگر قرار بر اسلام به مثابه¬ی گفتمان آزادی در برابر اسلام به مثابه¬ی قدرت یا استبداد و زور باشد، چگونه می توان شخصی یا فکری را مطلق کرد؟ آیا منطقا و عملا امکان نداشته و ندارد که کسی به این نتیجه برسد که دو طرف منازعه به صورت موردی و یا سرجمع هر دو مستبد باشند؟ یکی از تجارب پر ارزش من در زندگی فکری و سیاسی ام این بوده و هست که هر مقاومتی در برابر استبداد از موضع آزادی خواهی نیست. از باب نمونه پیش از انقلاب آیت الله خمینی پانزده سال با دلیری و مداومت بر ضد استبداد پهلوی مبارزه کرد و گوی سبقت از تمامی آزادیخواهان ربود و در نهایت عموما گفتند «تا خون در رگ ماست / خمینی رهبر ماست» ولی چه شد؟ بعدها در مقام عمل روشن شد که آن مواضع سرسختانه، بنیاد آزادیخواهی و دموکراسی طلبی نداشته است. فاعتبروا یا اولی الابصار! من بر این اساس، هیچ فرد یا جریان و یا مرام و مذهبی را، مطلق و مافوق نقد نمی دانم. نشان به آن نشان که مقالاتی با عنوان «نقدپذیری قرآن» و «نقپذیری پیامبر» نوشته و منتشر کرده ام. nدوم. در ارتباط با همان ماجرای معاویه و علی و ابوموسی اشعری کذایی، چنین می نماید که آقای دلخواسته دچار بدفهمی شده است. ایشان نوشته است که «اگر قرار بر این بوده که آقای اشکوری عملی مانند ابوموسی اشعری انجام دهد، می باید در برخورد بنی صدر و خمینی در عین خلع بنی صدر خواهان خلع خمینی هم می شدند . . .». بر اساس این پندار ناموجه، گفتار مرا متناقض دانسته و گودال خودساخته ای که هرگز نمی توان از آن خارج شد! nبارها و از جمله در همان مقاله پیشین تصریح کرده ام که در آن زمان بنی صدر را در تقابل و در جدال با جناح حزب جمهوری اسلامی و آن هم بیشتر جناح راستگرای ضد مصدقی حسن آیت و یا هیئت های مؤتلفه می دانستم و نه در تقابل با خمینی. چرا که آنچه که کم و بیش عیان بود، حمایت رهبری از بنی صدر بود و امروز دهها سند و شاهد مثبت این مدعاست. خمینی می دانست کسانی جز به سقوط رئیس جمهور رضایت نمی دهند ولی او تا پایان کار به هر دلیل چنین نمی خواست و از این رو تا توانست مانع ایجاد کرد. جمله ای را که نقل می کنم به صورت قریب المضمون از آقایان محی الدین انواری و محمدجواد حجتی کرمانی (دو تن از نمایندگان مجلس و از اعضای جامعه¬ی روحانیت مبارز تهران) شنیدم که گفتند: «امام» گفته است، بروید بنی صدر را نجات دهید، مخالفانش پنهانی علیه او اقدام می کنند و او علنی فریاد می زند. در همین جا بگویم، بر خلاف تصور آقای بنی صدر، شاهد بوده ام که هاشمی رفسنجانی بارها مانع اقدامات تندروی های افراد ضد بنی صدر در مجلس شد و عملا به حمایت بنی صدر برخاست. در خاطرات خود از این دوران بدان ها پردخته ام. nبدین ترتیب در آن زمان من و ما هم مانند آقای بنی صدر به خمینی اعتماد داشتیم و او را حامی رئیس جمهور می دانستیم و نه دشمن او. از این رو معیار برای ما مواضع خمینی بود و اگر دوگانه علی و معاویه در آن زمان معنای محصلی داشته، به زعم ما علی «امام خمینی» بوده و نه دو طرف منازعه که برای حذف دیگری از هیچ کاری ابا نداشتند. اصولا یکی از ایرادها به جناح مخالف رئیس جمهور آن بوده است که آنان بارها و بارها دعوت های رهبری به رفع اختلاف و حمایت از رئیس جمهور را نقض کرده و برخلاف عمل می کنند. نمایندگانی چون عبدالحمید دیالمه و حسن آیت خود یک فتنه¬ی تمام عیار بودند و آتش بیار معرکه. برای رفع هر گونه بدفهمی بگویم که این موضع و فهم ما در آن زمان بوده ولی تا آنجا که به من مربوط می شود، بعدها دریافتم که خمینی نیز به حق و عدالت و قانون وفادار نبوده است و به همین دلیل به تدریج فاصله گرفتم و بعدتر به کلی بی اعتقاد شدم. امروز فکر می کنم اصولا انتظار قانونگرایی از خمینی و خامنه ای در چهارچوب نظام فکری حوزوی و سنتی، لغو و بلاموضوع است. حتی دعوی قانونگرایی کسانی چون آقای بنی صدر نیز در چهارچوب نظام ولایت فقیه و قانون اساسی جمهوری اسلامی در همان دوران توهمی بیش نیست. nبیفزایم که آقای دلخواسته مرا متهم کرده است که من ماجرا را شخصی کرده ام و حتی فراتر متهمم کرده است که «کوشش ایشان برای شخصی کردن واقعه ای تاریخی و تاریخ ساز که انقلاب را به وضعیت فاجعه بار حاضر دچار کرده است، سبب شود تا موضوع و سخن اصلی گم شود». در باب اتهام زنی و انگیزه خوانی ایشان سخنی نمی گویم ولی از قضا جناب ایشان ماجرا را بین من و آقای بنی صدر شخصی دانسته اند. حال آن که چنین نیست. دعوی اصلی، همان گونه که خود ایشان آن را تئوریزه کرده و به صورت قاعده¬ی عام و طلایی معرفی کرده است، یک نگاه معرفت شناختی است و ربط مستقیمی به من ندارد. آقای بنی صدر در همان دیدار جمعی از نمایندگان مستقل و غیر وابسته به دو جناح حاکم، با یادآوری اختلافات درون شورای انقلاب گفت در آنجا هم موسوی اردبیلی و مهندس سحابی وسط باز بودند و بعد خطاب به جمع ما افزود هرکس بین علی و معاویه وسط را بگیرد عمرو عاص و یا ابوموسی اشعری است. بدین ترتیب، خطاب بنی صدر به جمع ما بوده و نه به شخص من. ایشان با شخص من که خصومتی نداشته است. nحال که این داستان مطرح شد، به دو نکته مفید هم اشاره کنم. نخست آن که ماجرای حکمیت به گونه ای که در منابع اسلامی آمده به احتمال زیاد جعلی است و در آن دستکاری شده است چرا که در آن زمان معاویه مدعی خلافت نبود تا موضوع انتخاب یکی از دو مدعی به عنوان خلیفه در دستور کار حکمیت و حکمان قرار بگیرد و دیگر این که استفاده از حوادث تاریخ اسلام و نمادهای آن در بهره برداری های امروزین به کلی نادرست است و می تواند موجب سوء استفاده های خطرناک قرار بگیرد. nسوم. جناب دلخواسته اصرار دارد که یوسفی اشکوری «وسط بازی است که به طرف قدرت غالب رفت». هرچند ایشان توضیح نداده که سرنوشت این وسط باز و پیوسته به قدرت غالب، پس از 30 خرداد چه شد ولی آیا این تأکید ایشان بدان معناست که اشکوری از آن زمان تا کنون در جبهه¬ی استبداد بوده است؟ بعید می دانم که ایشان چنین باوری داشته باشد ولی اگر جز این است، انصاف حکم می کرد مدعی بدان تصریح کند. در هرحال زندگی هر شخصی در کشاکش حوادث، آینه¬ی شخصیت و کارنامه-ی اوست.nچهارم. آقای دلخواسته در پاسخ ایراد من به نقل خبر وعده¬ی نخست وزیری مهندس سحابی به وسیله¬ی هاشمی رفسنجانی در ماجرای بررسی طرح عدم کفایت رئیس جمهور در 30 خرداد 60 که البته راوی آن فقط جناب ابوالحسن بنی صدر است، مرقوم فرموده اند که «این اطلاع را در زمان حیات زنده یاد سحابی، در مرداد 1389 منتشر کردم». اگر مراد این است که، چون انتشار این خبر به وسیله¬ی سحابی تکذیب نشده پس درست است، بی تردید، استدلال قانع کننده ای نیست. من البته سخنگوی مرحوم سحابی نیستم و غیب هم نمی دانم، اما از آن مقدمه چنان نتیجه ای نمی توان گرفت. اولا، حدس قریب به یقین آن است که در فاصله¬ی زمان انتشار مقاله¬ی دلخواسته و مرگ سحابی (حدود 9 ماه و آن هم در اواخر که او مدتی در کُما بوده است)، اصولا وی از انتشار چنین خبری در یک سایت خارج کشوری و از نویسنده ای ناشناخته اطلاع پیدا نکرده باشد. ثانیا، فرضا سحابی اطلاع یافته، محتمل است که، به هر دلیل، نمی خواسته بدان پاسخ دهد. در هرحال این که خبر کذایی، در طول آن مدت نسبتا کوتاه، تکذیب نشده است، نمی توان نتیجه گرفت که خبر معتبر بوده است. nپنجم. جناب دلخواسته، به رغم نقدهایی که به سحابی دارد، در نهایت مفید می داند که با توسل به هر وسیله ای آن مرحوم سحابی را موجه نشان دهد و به ویژه می کوشد این امتیاز را برای او قایل شود که وی غالبا با بنی صدر همراه بوده و بنی صدر هم پس از مرگش از او و دخترش هاله ستایش کره است. در این ارتباط، خبری آورده است که ناراست می نماید؛ به ویژه که راوی منبع خبرش را نیز ذکر نکرده است. ایشان نوشته است: «پس از کودتای خرداد 60 هم ایشان دست به افشاگری زد و نشان دادند که در طول 5 سال نخست وزیری مهندس موسوی 100 میلیارد از 155 میلیارد دلار ارزش فروش نفت در عرض 5 سال گم شده و به همین دلیل دستگیر و زندانی شد». nاین قول سراپا در ابهام است. از جمله¬ی نخستین یعنی «پس از کودتای خرداد 69»، چنین استنباط می شود که این «افشاگری» در اوایل دهه¬ی شصت بوده ولی در این صورت «در طول پنج سال» چه معنا دارد؟ همین طور تصریح شده که دستگیری و زندانی شدن سحابی «به همین دلیل» بوده و از سیاق گزارش فهمیده می شود که این رخداد در همان زمان بوده است. این در حالی است که سحابی اساسا در در آن زمان دستگیر و زندانی نشده است. او بار نخست در سال 69 بازداشت شد و حدود پنج ماه در بند بود. دلیل واضح آن نیز نامه سرگشاده¬ی شماری از فعالان سیاسی و ملی (که بعدها به نامه¬ی 99 امضایی شهرت یافت) به هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت بوده است. در سالهای 79 و 80 نیز چند بار بازداشت شد که مربوط به کنفرانس برلین و پرونده¬ی مشهور «ملّی – مذهبی»ها بوده و ربطی به افشاگری ادعایی ندارد. روشن نیست با چه انگیزه ای و به استناد کدام منبعی، این خبر نقل شده است. nششم. در باب از اکثریت انداختن مجلس در 30 خرداد 60. ایشان که تصریح کرده بود «اعضای نهضت آزادی . . . با نرفتن به مجلس می توانستند مجلس را از اکثریت انداخته . . .» و من در پاسخ گفته بودم که اعضای فراکسیون نهضت آزادی در مجلس شش نفر بیش نبودند و این تعداد نمی توانستند مجلس را از اکثریت بیندازند. ایشان طبق رسم مألوف با تغییر صورت مسئله و با توسل به نوعی مغالطه، موضوع را به بیراهه برده است. جناب ایشان عبارت «اعضای نهضت آزادی» در مدعای خود را از یاد برده و با اشاراتی به وقایع و افراد دیگر مدعی شده اند که «اگر تمامی لیبرالها در بایکوت شرکت می کردند»، امکان از اکثریت انداختن بوده است. بله! چنین امکانی بالقوه وجود داشت (همان گونه که در هنگام بحث گروگانها نیز عده ای از جمله من چنین کرده بودیم) ولی استناد من به عنوان «اعضای نهضت آزادی» در مدعای ایشان بود که معنای روشنی دارد. ایشان باید پاسخ دهد تمامی افرادی که ایشان از آنان یاد کرده (از جمله مجتهد شبستری، احمد سلامتیان و احمد غضنفرپور)، «از اعضای نهضت آزادی» بوده اند؟ و یا این عبارت معنای دیگری نزد وی دارد؟ بگذریم اگر هم فرضا در آن روز آبستراکسیون می شد، روز بعد و روزهای دیگر جناح مخالف و مصمم در تشکیل اکثریت موفق می شد. چنان که در باره¬ی گروگان ها نیز این گونه شد. nهفتم. آقای دلخواسته در جایی از «گروه مهندس سحابی» یاد کرده است که می توانست در بایکوت جلسه استیضاح مؤثر واقع شود. در اینجا دقت لازم اعمال نشده است. در آن زمان یعنی در سال اول مجلس، سحابی «گروه»ی نداشته و عضو هیچ گروهی هم نبوده است. البته با دوستان قدیمش در نهضت آزادی و خارج از آن (از جمله محمدمهدی جعفری) در مجلس ارتباط و همفکری داشته است. بعدها (احتمالا در سال 62) سحابی و جعفری و خانم طالقانی نیز به جمع فکری و مشورتی مستقل ما پیوستند که نه ربطی به موضوع مورد ادعا دارد و نه آن جمع گروه سحابی شمرده می شد.. nهشتم. من گفته بودم «پرسش از درستی عنوان کودتا را به اهل فن وامی نهم، ماهیت حقوقی طرح عدم کفایت و ادله¬ی آن را نیز به اهل فن واگذار می کنم». حضرت دلخواسته در پاسخ نوشته اند «عجب داستانی است! ایشان با رأی دادن به بی کفایتی رئیس جمهور، با کودتاچیان همکاری کرده تا پوشش «قانونی» شود» و در ادامه ادعا کرده که «این کار را در زمانی انجام داده اند که . . .». سپس فهرستی بلند از اقدامات شیاطین وابسته به بهشتی و حزب جمهوری اسلامی علیه نماد قانون و عدالت یعنی جناب بنی صدر ارائه داده اند. فعلا در باره¬ی صدق و کذب آن فهرست مناقشه نمی کنم ولی اگر فرضا تمامی آن ها درست و مُرّ حقیقت باشد، اما چه ربطی به مانحن فیه دارد؟ گفته اند مدعا و دلیل باید تناسب داشته باشد و نیز قاعده است که مدعا نباید با دلیل یکی باشد. به هر رو اکنون نیز تکرار می کنم من تا این لحظه روند استیضاح رئیس جمهور وقت را قانونی (ولو شکلی) می دانم و دلایل خودم را برای رأی به عدم کفایت پیش از این گفته ام ولی در عین حال صادقانه پس از چهل سال داوری را به اهل فن وانهاده ام و اگر نظرشان قانع کننده باشد، قبول می کنم. در هرحال پذیرفتن اشتباه، نه تنها ایرادی ندارد بلکه خوب هم هست. من اکنون نه همان آدم چهل سال پیش هستم و نه همان افکار را در تمامی موارد حداقل عینا حفظ کرده ام. nنهم. مرقوم فرموده اند که «بنابراین اگر فرض را بر این بگذاریم که ایشان به عنوان یکی از اعضای حکومت که حال به دولت کودتاه تبدیل شده بود، از مواضع رئیس جمهور در برابر آقای خمینی و رهبران حزب جمهوری اسلامی اطلاع نداشته اند، نمی توانند بگویند که گزارش رفسنجانی از کودتا را در روز بعد از کودتا که نمایندگان مجلس در دانشگاه تهران و در نماز جمعه حضور داشتند و سخنرانی از صدا و سیما پخش شد و بعد در روزنامه های عصر نیز منتشر شد، خبر نداشته اند».nدر این باب مناسب می دانم که از همان تعبیر اعجابی آقای دلخواسته استفاده کنم که: عجب داستانی است.! اولا مراد از «یکی از اعضای حکومت» چیست؟ من به عنوان یک نماینده¬ی ساده¬ و مغضوب مجلس،عضوی از حکومت جمهوری اسلامی آن هم از نوع کودتایی آن بوده ام؟ گریزی نیست که باز به حقوقدانان و مخاطبان منصف ارجاع دهم. البته از ایشان که تمامی دولت های بعدی در جمهوری اسلامی را، به دلیل برکناری بنی صدر در چهل قبل در سال 60، فاقد مشروعیت می داند، طبیعی می نماید که آدم بی دفاعی چون من را نیز عضوی از حکومت و طبعا تهی از مشروعیت بداند! در این صورت، حداقل کسانی که چون معین فر و بازرگان و حتی سحابی ها، چگونه و به استناد کدام وجاهت قانونی و اخلاقی پس از خرداد 60 باز در مجلس ماندند و حتی بعدها هم داوطلب نمایندگی مجلس شدند و هم کاندیدای ریاست جمهوری؟ به راستی عجب داستانی است! ثانیا، بله که من و احتمالا کسانی در موقعیت من در آن اوان از اغلب مسائل و اختلافات پشت پرده بین جناح های درگیر اطلاع لازم را نداشتیم و این دیگر از بدیهیات است و نیازی به گمانه زنی ندارد. ثالثا، نمی دانم که مدعی از کدام سخنرانی رفسنجانی در نماز جمعه در دانشگاه تهران سخن می گوید، اما با قاطعیت بگویم که من حتی یک بار از آغاز تا بعد در نماز جمعه تهران شرکت نکرده ام. در این صورت، چگونه و با کدام منطقی، آقای دلخواسته اطلاع از محتوای سخنرانی رئیس وقت مجلس به وسیله¬ی کسی که در آن قطعا حضور نداشته را مفروض و قطعی گرفته است؟ وانگهی، بی تردید بخش قابل توجهی از نمایندگان مجلس در آن مراسم فرضی حضور نداشته اند. بهتر بود که ایشان احتیاط کرده و اطلاق را رها می کردند. nدهم. می رسیم به آخرین مطلب. جناب دلخواسته گرامی از اشکوری پرسیده است که «. . . با کدام یک از 12 دلیلی که برای اثبات بی کفایتی رئیس جمهور در مجلس طرح شد موافق بودند و بر اساس آن رأی به بی کفایتی اولین رئیس جمهور تاریخ وطن دادند؟ . . .». سپس بار دیگر فهرست 12 مورد را عینا آورده اند. nچندی پیش در یک کانال تلگرامی همین فهرست عینا آمده بود و بخشی از نطق آقای خامنه ای نیز در مجلس به مناسبت طرح عدم کفایت پیوست شده بود. خواندم و شنیدم ولی هیچ یک از موارد فهرست کذایی در آن وجود نداشت. به ادمین تلگرام پیغام دادم که در سخنان خامنه ای چنین چیزی دیده نمی شود. گفت فلانی (یکی از حامیان جناب بنی صدر) بازنشر کرده است. بعد افزود که می پرسم. فکر می کنم یک روز بعد فایل تصویری دیگری از آقای خامنه ای را بازنشر کردند که گرچه مفصل تر بود ولی باز هم فهرست مورد ادعا در آن وجود نداشت. بار دیگر موضوع را با آن دوست در میان نهادم. ایشان حواله داد به کتاب «خیانت به امید» که کتاب را در سایت آقای بنی صدر یافتم اما تا کنون جز مروری کوتاه موفق به خواندن دقیق کتاب نشدم ولی در همین مرور اجمالی آن فهرست را نیافتم. nاکنون جناب دلخواسته همان متن را بازنشر کرده ولی می بینم که ارجاع وی نیز به مقاله ای است از خود ایشان با عنوان «تبارشناسی کودتای خرداد شصت» که در 1389 در سایت رادیو زمانه منتشر شده است. اما نکته¬ی قابل تأمل آن است که آقای دلخواسته در آنجا فقط 5 عنوان را فهرست کرده است. حال 12 عنوان از کجا آمده است، خدا عالم است! nاما آنچه که مدعی فهرست کرده، مستند است به برخی از سخنان شماری از نمایندگان و هیچ یک اهمیت و جاهت حقوقی ندارد. آنچه مهم و سند است، متن طرح مصوب عدم کفایت است نه سخنان این و آن. به ویژه که آقای دلخواسته، طبق معمول، در میان انبوه سخنانی که در موافقت و مخالفت با طرح طی چند جلسه طولانی گفته شده به صورت گزینشی جملات خاصی را برگزیده است. ایشان به طور کلی داستان عددم کفایت در مجلس را به گونه ای روایت کرده است که گویی در جلسه ای فرمایشی فقط مخالفان بنی صدر سخنانی دیکته شده را گفته اند و بعد رأی گیری شده و کار تمام شده است. حال آن که صورت جلسات پر تنش 25 تا 30 خرداد نشان می دهد که دهها نفر موافق و مخالف سخن گفته و هر یک پاسخ دیگری را داده است. از جمله از کسانی که حامی بنی صدر بوده و یا حداقل با طرح عدم کفایت مخالف بوده اند و من در یک مروری اجمالی در صورت جلسات آن روزها، این اسامی را دیدم: بیانی، حجتی کرمانی، عزت الله سحابی، فرض پور ماچیانی، محمد محمدی گرگانی، محمد نصراللهی، رضا رمضانی و مجتهد شبستری. اغلب اینان از امضاکنندگان بیانیه ای بودند چند روز بعد منتشر شد و در آن اعلام کردند چرا در نهایت به طرح رأی موافق داده اند و نقدهایشان به دو طرف منازعه چیست. nسخن آخر این است کسانی که آن سخنان را گفته اند باید به پرسش مطرح شده پاسخ دهند. من مسئول گفتار و رفتار خودم هستم و در این باب در گذشته و در مقاله¬ی قبلی و نیز در همین نوشتار نظرم را گفته ام. n n
گفتگویی که گویی دو طرف حرف هم را نمی شنوند!
داستان تحمیل حجاب اجباری در جمهوری اسلامی دیرینه سال است و به ماه های اول عمر جمهوری اسلامی باز می گردد. نخستین کسی که این