در جاشیه مراسم ختم دکتر کاظم سامی

تقدیم به دکتر ساناز سامی

درآمد
اقدام بسیار به جا و مفید دوستان ما در وبسایت «زیتون» و تنظیم گزارش هایی در باب قتل های مشهور به «قتل های زنجیره ای» در دو دهه شصت و هفتاد و از جمله در مورد دوست و همکار فقیدمان دکتر کاظم سامی در مجلس اول که در سال 67 در دفتر طبابتش به شکل غیر منتظره ای ترور شد و به قتل رسید، وادارم که در این ارتباط چیزکی بنویسم و حداقل خاطراتم را با مخاطبان و هموطنان به اشتراک بگذارم. چند روز پیش در کانال تلگرامی ام شرحی در باره دوست دیگرمان مجید شریف نوشتم و حال در اینجا گزارشی از رویدادهایی در حاشیه مراسم ختم دکتر سامی در مسجد حجت بن الحسن در سهروردی شمالی ارائه کنم که شاید پس از 32 سال برای خوانندگان مفید و جالب باشد. بگویم که با دکتر سامی در مجلس اول همکار بودم و خاطرات قابل ذکری از آن بزرگوار دارم که فعلا در این مجال نمی گنجد. البته پس از پایان کار مجلس نیز با ایشان دیدارهای مکرر در جلسات مختلف داشته ام.
*
روز ترور سامی من در سفر به شمال در رامسر بودم. عصری به مناسبتی به زنده یاد محمد نصرالهی (نماینده آبادان در مجلس اول که بعدها در یک تصادف رانندگی درگذشت) تلفنی تماس گرفتم. پس از احوالپرسی طبق عادت گفتم: چه خبر؟ گفت: مگر از ماجرای دکتر سامی خبر نداری؟ اظهار بی اطلاعی کردم. گفت: کجایی؟ گفتم در رامسر. ماجرا را تعریف کرد. بی اندازه پریشان شدم. نصرالهی گفت سامی در بیمارستان است ولی حالش وخیم است.
وقتی به تهران بازگشتم مراسم تشییع و تدفین سامی انجام شده بود. مهندس سحابی تماس گرفت و گفت خانواده سامی و پدرم و مهندس بازرگان پیشنهاد کرده اند شما سخنران مراسم ختم در مسجد حجت بن الحسن باشید. بعد توضیح داد چون برخی از پژشکان حکومتی (مانند دکتر شیبانی و دکتر ولایتی و . . .) اطلاع داده اند و می خواهند در مراسم شرکت کنند، آنها با سخنرانی شما مخللف اند و سخنران مورد نظرشان آقای حجتی کرمانی (محمدجواد) است. سحابی توضیح داد در این مورد کشکمش زیادی بوده و در نهایت قرار بر این شده که شما در روز سوم سخنرانی کنید و حجتی در مراسم هفتم در حسینیه ارشاد و بدین ترتیب اختلاف برطرف شده است (البته مراسم ارشاد هرگز برگزار نشد و دلیل آن نیز فشارهای نهادهای حکومتی و امنیتی بوده است).
من در پاسخ مرحوم سحابی گفتم مرا معذور بدارید. با تعجب پرسید: چرا؟ گفتم این ایام من حالم بد است و به شدت عصبی و حتی خشمگین هستم و ممکن است زبان از کنترل خارج شود و حرفی بزنم که نه فقط برای من بلکه برای همه شماها خوب نباشد. گفت چرا؟ نمی خواستم در تلفن حرف خاصی بزنم و این را مهندس متوجه شد. از این رو ایشان گفت بس بگذارید بیایم حضوری صحبت کنیم. چند ساعت بعد که شبی بود آمد به منزل ما. در اتاق دو نفری صحبت کردیم. گفتم به دلیل فاجعه تابستان و کشتار شمار زیادی از زندانیان سیاسی حالم بد است و به شدت ناراحت و آزرده ام و در چنین حال و هوایی ممکن است فضای اندوهناک قتل سامی و نیز فضای مجلس در من اثر بگذارد و سخنی بگویم که پیامدهایی امنیتی برای من و به ویژه برای همه شماها داشته باشد. زیرا من به هرحال، هم دوست شما هستم و هم سخنران معرفی شده از سوی شماها و از این رو حرف های من به حساب شماها نیز گذاشته می شود.
ناگزیر باید در اینجا برای روشن تر شدن موضوع اندکی توضیح بدهم.
من و شماری از جمع دوستان محفلی بازمانده از مجلس اول و برخی دیگر که بعدها پیوسته بودند، از شهریورماه 67 جسته – گریخته شنیده بودیم که عده ای زندانیان سیاسی را در اوین اعدام کرده اند و این برای ما چندان هولناک بود که باورپذیر نمی نمود. در جمع ما که دو هفته یک بار و نیز به مناسبت هایی تشکیل می شد، همواره از اعدام ها اخباری تازه می رسید. شبی حدود ساعت یازده شب بود که مرحوم محمد بسته نگار به منزل ما آمد. دیدار ناگهانی و آن موقع شب، مرا نگران کرد که چه اتفاق افتاده است. وقتی او آمد و نشست دست برد توی کیفش (کیفی که همیشه همراه داشت و همواره پر از کتاب بود) چند برگ کاغذ درآورد و به طرف من گرفت و گفت اینها را بخوان. گفتم چه هستند؟ گفت نامه های آقای منتظری به آقای خمینی است. با شتاب کاغذها را گرفتم و خواندم. مرحوم منتظری در هر دو نامه خطاب به آقای خمینی در باره اعدام های اخیر در زندان ها نوشته بودند و در هر دو نامه نسبت به این اعدام ها اعتراض کرده بودند. مضمون نامه ها به گونه ای بود که گویا ایشان از نامه نخست نتیجه ای نگرفته و احتمال داده اند طرف مقابل از استدلال های مطرح در نامه نخست قانع نشده از این رو نامه دوم را نوشته و در آن پیشنهادهایی برای اصلاح برخی موارد و تخفیف کشتارها ارائه داده بود (این هر دو نامه بعدها در کتاب خاطرات منتظری آمده و البته پس از آن در اختیار همگان قرار دارد). این دیدار به احتمال زیاد در اوایل مهرماه 67 بود. چنان آشفته شده بودم که چشمانم سطور را نمی دید. از مجموعه مطالب نامه های منتظری می شد دریافت که شمار اعدام شدگان زیادتر از آن حدی است که تصور می کردیم. با این همه هرگز تصور چند هزار نفر اعدامی در زندان ها در مخیله ام نمی گنجید. بگذارید اعتراف کنم تا زمانی که به خارج کشور نیامده بودم هرگز از حوادث زندان ها در دهه شصت اطلاعات درستی نداشتم. بسته نگار بلند شد که برود و من گفتم بگذارید از نامه ها کپی بگیرم. گفت نمی شود آورده ام که فقط بخوانی. گفتم بگذارید که امشب پیش من باشد تا از نامه ها رونویسی کنم که باز قبول نکرد و تأکید کرد که فقط برای اطلاع شما آورده ام.
در چنین فضای هولناکی بود که ماجرای ترور سامی و سخنرانی من در مراسم ختم او پیش آمد و چنان پاسخی به سحابی دادم. مرحوم سحابی گفت که همه ما ناراحتیم ولی شما باید خود را کنترل کنید. در هرحال قانع شده و قبول کردم.
روز مراسم به مسجد رفتم. با این که زودتر از آغاز رسمی مراسم رفته بودم سالن پر از جمعیت بود. دوستان مرا با اصرار به صندلی های جلو هدایت کردند. از در و دیوار هراس و هول و هیجان و می توان گفت وحشت می بارید. از یک سو هولناکی قتل غیر منتظره شخصیتی چون دکتر سامی همه را هیجان زده و هراس زده کرده بود و از سوی دیگر حضور برخی چهره های نشاندار حکومتی و فضای شدید امنیتی نیز بر این هیجان و می توان گفت خشم مردم افزوده بود.
برخی دوستان مرتب به من توصیه می کردند که خیلی زود برای سخنرانی بروم. وقتی اعلام سخنرانی شد، چند نفر از همین دوستان (که البته الان هیچ یک را به یاد نمی آورم) مرا با اصرار به طرف منبر پیش بردند و می توانم بگویم مرا هول دادند. از چند پله سن سالن مخصوص مراسم های مسجد بالا رفتم. نگاهی به جمعیت کردم. هول و هراس و خشم نهفته و آشکار انبوه مردم مرا هم تحت تأثیر قرار داد. ولایتی و شیبانی و برخی پزشکان حکومتی که در آن زمان (مانند الان) در نقطه مقابل سامی و همفکرانش بودند، دم درب در یک سو ایستاده بودند و در طرف دیگر، بازرگان و سحابی ها و برخی دوستان نزدیک سامی (احتمالا دکتر قهاری) نیز در طرف دیگر صف کشیده بودند. پس از چند سال نخست پس از انقلاب، این نخستین بار بود که این جمع اضداد در زیر یک سقف گرد آمده بودند. در وسط سخنرانی من هیجان زمانی اوج گرفت که شیخ صادق خلخالی نیز وارد سالن شد. چنین بی پروایی سالن را به مرحله انفجار رسانید و کشمکشی خفیف در سالن بروز کرد. من هم البته تلاش کردم مانع درگیری بشوم. البته بعد از پایان مراسم شنیدم که شیخ هادی غفاری هم آمده بود که البته من ندیدم.
همین جا بگویم پس از مراسم دلیل اصرار فراوان دوستان برای ایراد سخنرانی را دانستم. دوستان گفتند با این که توافق شده بود که سخنرانی مراسم سوم من باشم و سخنر ان مراسم هفتم در ارشاد آقای حجتی کرمانی ولی حضرات در همان روز باز اصرار داشتند جناب حجتی سخنرانی کند و عملا مانع سخنرانی من شوند. در واقع اصرار بیش از حد دوستان برای این که هرجه زودتر برای سخنرانی بالا بروم، به منظور خنثی کردن ترفندهای طرف مقابل بوده است.
به هر تقدیر وقتی از پله ها بالا رفتم و نگاهی به جمعیت فشرده و پر هیجان کردم، احساس کردم بهتر است به جای منبر (که فکر می کنم منبر کوتاه چند پله ای بود) ایستاده صحبت کنم تا هم بر فضا مسلط باشم و هم بتوانم هیحانات خود را کنترل کنم.
سخن را آغاز کردم. واقعیت این است که الان پس از بیش از سه دهه به یاد نمی آورم که دقیقا چه گفتم. همین اندازه را به خاطر می آورم که تاریخچه ای از نهضت اسلامی و ملی معاصر ارائه داده و تلاش کردم جایگاه دکتر سامی را در این نحله نشان دهم. البته به مناسبت از شخصیت هایی چون سید جمال الدین اسدآبادی و دکتر محمد مصدق و بعدتر از دوست و همفکر سامی دکتر علی شریعتی هم نام بردم. تا آنجا که به یاد می آورم گزیده ای از آن سخنرانی (البته غالبا تحریف شده) در برخی مطبوعات آن زمان نیز منتشر شده است.
در ارتباط با مسائل سیاسی مطلب خاصی گفته نشد ولی در باره قتل سامی، ضمن محکومیت شدید چنین فاجعه ای، خواستم که به آن با دقت رسیدگی شود و تلاش شود چنین فاجعه هایی تکرار نشود. در اینجا به مناسبت خواسته آیت الله منتظری را بازگو کردم که وی در مقام قائم مفام رهبری قتل سامی را محکوم کرده و او را «شهید» نامیده بود و در ضمن خواسته بود که به این فاجعه به جد رسیدگی و عامل و یا عوامل آن معرفی شوند. من در واقع خواسته خودم و خانواده و عموم علاقه مندان و حاضران را از زبان شخصیتی چون منتظری بازگفتم. کسانی که فضای پر اختناق دهه شصت و به ویژه پائیز سال 67 را به یاد دارند، معنای سخنم را بهتر درک می کنند. از نکات قابل ذکری که به یاد می آورم این است که هشدار دادم که این نوع اقدامات پیامدهای ناگواری برای همه و از جمله ارباب قدرت دارد و در این زمینه داشت بر زبانم جاری می شد که «هرکس باد بکارد طوفان درو می کند» ولی مصلحت اندیشی کرده و خودداری کردم. حوادثی که پس از پایان مراسم پیش آمد، قانعم کرد که چه خوب شد آن جمله را نگفتم چرا که می توانستند از آن هشدار به زیان من استفاده کرده و ادعا کنند تو بودی که مردم را تحریک کردی. فکر می کنم به خیر گذشت!
سخنرانی تمام شد و طبق معمول مراسم نیز به پایان رسید. دوستان با شتاب خود را به من رسانده و در حالی که مرا در میان گرفته بودند به پائین هدایت کردند. ظاهرا این دوستان کاملا در جریان فضای مجلس بودند و می دانستند افراد غیر خودی و احیانا گمارده هم حضور دارند و ممکن است اقدامی علیه من بکنند. از این رو دیواری دور من کشیده بودند و مانع نزدیک شدن افراد می شدند. وقتی پائین آمدم، دیدم چند نفری تلاش دارند خود را به من برسانند. یکی شان فریاد می زد: سئوال دارم! من هم برای آرام کردن آن فرد و تلطیف فضا، گفتم: بفرمایید! با صدای بلند پرسید: چرا از امام نام نبردی! لابد افراد به یاد دارند در دهه شصت، در سخنرانی ها و گفتارها و حتی مصاحبه ها دو چیز سنت لایتغیر شده بود: یاد «شهدای اسلام» و دیگر هم مدح «امام امت» و من هر دو سنت را نادیده گرفته بودم. گناهی نابخشودنی! ترجیح دادم پاسخ ندهم ولی وقتی طرف با فریاد حرفش را تکرار می کرد، من هم البته با عصبانیت گفتم: آخر اینجا ختم سامی است نه ختم امام!
جمعیت فشرده به آرامی از سالن خارج می شد. من هم قصد خروج داشتم. اما دوستان دوراندیش مانع شده و به بهانه این که الان شلوغ است صبر کنید تا خلوت شود مرا در سالن نگاه داشتند. بعدتر دانستم که علت آن بوده است که در بیرون و در خیابان سهروردی تظاهرات شده و دوستان صلاح ندیده بودند در آن حرکت حضور داشته باشم.
در هرحال پس از خلوت شدن سالن خارج شدم و همراه چند نفر به طرف منزل یکی از دوستان، که در یکی از خیابان های فرعی سهروردی شمالی بود، حرکت کردم. در حالی که از پیاده رو به طرف پائین حرکت می کردیم، دیدم چند نفر از آشنایان از پائین به طرف بالا می آیند. پرسیدم کجا بودید؟ گفتند: تظاهرات! شوخی تلقی کردم و گذشتم. چرا که در آن سالها هر نوع تظاهرات اعتراضی مساوی با مرگ بود. اما ساعتی بعد در منزل آن دوست، دریافت که درست گفته اند. اطلاع یافتم که پس از پایان مراسم، عده ای به اتومبیل صادق خلخالی حمله کرده و با مشت و لگد به آن کوفته و شعار مرگ بر استبداد سر داده اند. همین طور علیه هادی غفاری نیز شعار داده اند. طبق اطلاع، جمعیت تا چهار راه عباس باد رفته و در آنجا گماشتگان امنیتی به مقابله برخاسته و با دستگیری عده ای جمعیت معترض را پراکنده ساخته بودند.
این مراسم و سخنان من حاشیه های زیادی پیدا کرد. نخست آن که چند روز بعد جناب آقای حجتی کرمانی مقاله ای در روزنامه اطلاعات نوشت که فکر می کنم عنوانش این بود: «اگر من به جای سخنران مجلس ختم دکتر سامی بودم» و در آن به سختی بر من خرده گرفت که چرا چنین گفته و چنان نگفته ام. از جمله ایشان ایراد گرفته بود که چرا از مصدق یاد کرده ولی از کاشانی چیزی نگفته ام. از همه مهمتر، ایراد کرده بود که چرا از «حضرت امام»، که در رأس مصلحان مسلمان است، چیزی نگفته ام. البته ایشان، که از مجلس اول مرا می شناخت و در واقع دوستی داشتیم، در آغاز مقاله نوعی مودت همدلی نشان داده و از من به عنوان «جوان احساساتی» یاد کرده بود و گویا می خواست سخنان مرا ناشی از غلیان احساسات جوانی بداند.
این مقاله داستان مراسم سامی و به ویژه سخنرانی مرا علنی کرد و به سطح افکار عمومی کشاند. هرچند چنین اقدامی به خودی خود نه تنها بد نبود خوب هم بود و به ویژه خرده گرفتن بر سخنران مراسم حق ایشان بوده است ولی، با توجه به فضای امنیتی خطرناک آن ایام، چنین موضع گیری هایی مرا عملا و علنا در برابر کل نظام و «امام» قرار می داد و گفتن ندارد که عواقب آن می توانست هولناک باشد. به ویژه پس از ترور سامی، جمع دوستان ما می پنداشتند ترور سامی هشداری است به همه ماها و بدین ترتیب هر لحظه ممکن است نوبت هریک از ماها برسد. به یاد می آورم که در آن ایام هر بار که از خانه خارج می شدم، امید چندانی به بازگشت نداشتم و در مسیر راه هر حادثه کوچکی به خاطرم می آورد که نوبت در رسبده است. در آن زمان، من بیش ار دیگران در معرض چنین خطری بودم. پس از سخنرانی یاد شده و به طور خاص پس از انتشار مقاله جناب حجتی، بیشتر احساس ناامنی می کردم. چند سال بعد، همسرم گفت که در آن ایام به ویژه شب ها وقتی دیر می کردی، با بچه ها می آمدیم در بالکن خانه به انتظار می نشستیم تا برگردی. البته این تجربه تلخ در سال 77 و در جریان قتل های زنجیره ای هم تکرار شد.
از پیامدهای منفی دیگر این سخنرانی حذف نام من از پای مقالاتم در جلد نحست «دایره المعارف بزرگ اسلامی» بود. از سال 1364 از طریق مقاله نویسی با این نهاد علمی و فرهنگی همکاری می کردم. پس از سال ها تلاش، در سال 68 نخستین مجلد این دایره المعارف در آستانه انتشار بود. در این جلد مقالات پر شماری از من وجود داشت. اطلاع دادند که ناگزیر نام «حسن یوسفی اشکوری» از پای مقالات تألیفی حذف خواهد شد و گرنه مقالات برداشته خواهد شد. ضمن موافقت با خواسته مطرح شده، علت را جویا شدم. البته با تعلل بسیار، گفته شد از بیرون فشار آورده اند تا شما را اخراج کنیم ولی فعلا به حذف نام شما بسنده می شود. با اصرار خواستم بگویند این خواسته از کجا بوده است؟ گفته شد از «بیت امام». وقتی باز اصرار کردم کی از بیت امام؟ گفته شد احمدآقای خمینی. پرسیدم چرا؟ به چه دلیل؟ گفته شد به خاطر این که شما در سخنرانی از منتظری یاد کرده اید.
بگویم خانواده دکتر سامی خواسته بودند که در سخنرانی از آیت الله منتظری تشکر ویژه بکنم. چرا که او تنها و تنها شخصیت عالی نظام بود که اطلاعیه داده و، ضمن محکومیت قتل سامی، از او تحت عنوان «شهید» یاد کرده بود و این در آن شرایط واقعا شجاعت و سلامت اخلاقی بیش از حد می طلبید. با این حال من در سخنرانی این کار را نکردم. زیرا یک بار به مناسبتی از او یاد کرده بودم و برای این که بیش از حد حساسیت ایجاد نکند، صلاح ندانستم بار دیگر از ایشان یاد کنم. به ویژه که تصمیم نداشتم از آیت الله خمینی نام ببرم و در صورت دو بار نام بردن از منتظری می توانست بر حساسیت و وخامت بیفزاید. حوادث نشان داد که تشخیص من درست بوده است.
بیفزایم که ما کم و بیش از درگیری های پشت صحنه و گاه نیز پیش صحنه دو مقام عالی جمهوری اسلامی و بیت آن دو اطلاع داشتیم ولی واقعا حداقل من از عمق آن درگیری ها چندان اطلاع نداشتم. تحولات چند ماه بعد (نوروز 68 و برکناری منتظری از مقام قائم مقامی) نشان داد که عمق این جدال ها و درگیری چه اندازه بوده است.
از پیامدهای منفی آن سخنرانی کذایی، عدم دعوت من برای تدریس در دانشگاه علامه طباطبایی بوده است. از سال 64 با دعوت آقای سماورچی (نماینده آیت الله منتظری در دانشگاه علامه و نماینده دور اول مجلس از مشهد) در دو دانشکده ادبیات و علوم تربیتی عمدتا «تاریخ اسلام» تدریس می کردم و از قضا کلاس های من همواره با استقبال خوب دانشجویان روبرو بود ولی پس از آن (در واقع از ترم اول سال 68) به دانشگاه دعوت نشدم. چون استاد حق التدریسی بودم. هرچند دلیل آن روشن بود ولی چند سال بعد تصادفا در خیابان یکی از افراد عضو انجمن اسلامی دانشگاه را دیدم و از و علت عدم دعوت خودم را پرسیدم. و او، هرچند با اکراه، پاسخ داد دستور وزارت اطلاعات بوده است.

Share:

More Posts

پاسخی به یاوه های نتانیاهو

در گذشته متنی کوتاه نوشته و در این کانال منتشر کرده ام با عنوان «بزرگترین تجربه عمر سیاسی ام» و در آن گفته ام پس

رفع یک ابهام

اشاره: در ارتباط با انتشار یادداشت اخیرم در ارتباط با محکومیت جنایات اسرائیلی ها در غزه و اخیرا لبنان یک دوست خیرخواه و علاقه مند

Send Us A Message