مبانی و اهداف نواندیشی دینی در ایران

اشاره: گزیدة سخنرانی من در مؤسسة فرهنگی «کوچ» در روز شنبه 13خرداد 91/2 ژوئن 2012.

اکنون در جهان اسلام جریانهای مختلف اسلامی وجود دارند که یکی از آنها جریان نواندیشی دینی است. برای درک و تحلیل بهتر این جریانها در آغاز به چگونگی و چرایی پیدایش آنها و از جمله جریان بازاندیشی اسلامی اشارتی می کنم.

چگونگی و چرایی پیدایش جریانهای اسلامی معاصر

این جریانها و در واقع جنبشها در سده سیزدهم هجری/نوزدهم میلادی در مواجهة مسلمانان با دو چهرة غرب جدید پدید آمد: چهرة تمدنی و فرهنگی و علمی مغرب زمین و چهرة سیاسی و استعماری آن.
در این مواجهه مسلمانان در برابر این دو واقعیت احساس ناتوانی و عقب ماندگی کردند و برای خروج از این وضعیت واکنشهایی پدید آمد و در واقع نظرا و عملا راه حلهایی ارائه شد. این واکنشها که می توان آنها را تحت عنوان جنبش نیز طبقه بندی کرد، در سه گروه و جریان قابل معرفی هستند. در این دسته بندی اغلب مسلمانان، که همچنان سنتی و غیر سیاسی باقی مانده اند و از این رو جنبش شمرده نمی شوند، خارج از موضوع بحث هستند. سه جریان جنبشی تعریف شده و شناخته شده:

1. اسلام سنتگرا (پایبندی به ارزشها و باورهای اسلام تاریخی و غیر سیاسی اما منتقد و حتی برانداز مدرنیته صرفا در سطح فرهنگی-دکتر سید حسین نصر).
2. اسلام بنیادگرا (پایبندی به ارزشها و باورهای اسلام تاریخی اما سیاسی و جنگنده علیه غرب و دستاوردهای جهان مدرن در سطوح مختلف فرهنگی و نظامی-جریانهایی چون بخش از روحانیت شیعه و طالبان و القاعده).
3. اسلام نوگرا و نواندیش (اقبال در شبه قاره-بازرگان و شریعتی و سروش و شبستری در ایران-عبده و حنفی و ابوزید و جابری در جهان عرب).

پروژه نواندیشی دینی را در سه بخش گزارش می کنم:
1-مبانی و پیشفرضهای نواندیشان در تکاپوهای دینی-فرهنگی نواندیشانه
2-اهداف این نحله.
3-ابزارها
4-دستاوردها.

بخش اول: مبانی و پیش فرضها
جریان نواندیشی اسلامی معاصر بر چند پیش فرض بنیادین استوار است:
1-قبول معضل عقب ماندگی (انحطاط) تمدنی و علمی در برابر غرب جدید.
2-قبول علل اصلی عقب ماندگی در درون جوامع اسلامی نه در پدیدة استعمار غربی (=اصل نگاه به درون).
3- ضرورت بازخیزی برای خروج از عقب ماندگی.
4-باور به ظرفیت های درونی اسلام و تمدن و فرهنگ کهن اسلامی برای نوزایی ایمانی و فرهنگی مسلمان به مقتضای نیازهای زمان.

بخش دوم: اهداف:
اهداف یا هدف پروژه بازاندیشی اسلامی از درون همان پیش فرضها استخراج می شود.
می توان این اهداف را در یک عنوان کلی و عام خلاصه کرد: خروج از بن بست عقب ماندگی.

بخش سوم: ابزارها
ابزارها و مصالح رسیدن به این هدف را می توان ذیل عناوین زیر بر شمرد:
1-احیای ایمان خالص توحیدی نخست.
2-احیای اصول و احکام اجتماعی شریعت با عنایت به مقتضیات زمان.
3-احیای بینش درست قرآنی و اسلامی و تنظیم نوعی «هندسه معرفت» مدرن (تجربه گرایی و هرمنوتیک). (مکتب و یا ایدئولوژی دینی راهنمای عمل).
4-احیا و یا تأسیس نوعی جنبش آگاهی بخشی در توده ها و جوانان به انگیزة ایجاد نوعی نهضت بیداری و نیز تقویت همبستگی دینی و اجتماعی و یا ملی و در نهایت آزادی مردم از طریق آگاهی.
5-احیا و نوسازی و معقول سازی گزاره ها و عقاید و شعائر دینی با توجه به علوم و اندیشه های مدرن. به ویژه خرافه زدایی از ساحت دین و آموزه های دینی.
6-استفاده از علوم و فنون جدید فرنگی و تأسیس نهادهای آموزشی جدید.
7-نقد همزمان سنت دینی و سنت مدرن غربی. در حوزه هایی چون قدرت، ساست، مذهب، فرهنگ عامه، علوم و معارف و . . .
8-بدیل سازی نظری و رفتاری تازه برای کمک به خروج مسلمانان از عقب ماندگی و ساختن تمدنی و فرهنگی سازگار با مصالح و منافع ملی و بومی جوامع مختلف اسلامی.
9-مشارکت در عرصه های سیاسی و اجتماعی و مدنی به منظور تحقق ایده های اصلاح طلبانه شان.

بخش چهارم: دستاوردها
در عرصه فرهنگ و فرهنگ سازی موفقیت نسبی داشته اما در حوزه سیاست چندن کامیاب نبوده اند. هرچند وضعیت کنونی جهان عرب و ترکیه نوید بخش چیرگی ایده های نواندیشان اسلامی است.

Share:

More Posts

ترامپ؛ «تورزرنگِ» جنگ افروز!

پس از انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهور کشور آمریکا در پنجم نوامبر 2024 نوشته ای با عنوان «ترامپِ جنگ افروز» در وب سایت

Send Us A Message