در چند و چون تاریخ نگاری اسلام

درآمد

اخیرا دوست گرامی جناب آقای دکتر محمدرضا نیکفر در مقام پاسخ بر یک مقاله آقای سروش دباغ، مقاله ای با عنوان «خود دین» در سایت رادیو زمانه (مورخ 19 مهرماه 95) انتشار داده و در یکی از پانوشت های آن، به یکی از نوشته های من اشاره کرده و در مقام نقد آن و رویکرد من به اسلام و تاریخ اسلام را مورد نقد و جرح قرار داده است. لازم دیدم که پاسخی به گفته و نوشته ایشان بدهم.

مدعیات انتقادی نیکفر

نیکفر چنین نوشته است:

«حسن یوسفی اشکوری هم با حسن نظر ویژه نسبت به اسلام تاریخ پرخشونت اسلامی را بازخوانی می‌کند و می‌کوشد بگوید آنقدر هم خون ریخته نشد و اگر هم ریخته شد، تقصیر اسلام و بنیان‌گذار آن نبود، و به هر حال روا نیست که امروزیان سرمشق بگیرند و از آن گونه مجاهدت‌ها داشته باشند. او در این بازخوانی صدای ستمدیدگان را نمی‌شنود، به عنوان نمونه نگاه کنید به تفسیر او از ماجرای جنگ خیبر، در مقاله «در خیبر چه گذشت؟» و در آنجایی هم که ماجرا را نمی‌داند فرض را بر این می‌گذارد که محمد از سر ناچاری و بنابر دلیلی محکم خونریزی و اسیرگیری و غصب مال را روا داشته است».

ظاهرا جناب نیکفر به «بازخوانی» من از تاریخ اسلام، به سلسله مقالات اخیر (و البته ناتمام) من با عنوان عام «جستارهایی در تاریخ هفتاد سال نخست اسلام» در سایت زیتون نظر دارد؛ امیدوارم ایشان تمام قسمت های سیزده گانه آن را خوانده باشند. در اینجا در آغاز به کوتاهی چگونگی و چرایی کار تاریخی ام را مرور می کنم و آنگاه به برخی مفردات مدعیات ایشان می پردازم.

چگونه و با چه معیارهایی تاریخ اسلام را بازخوانی کنیم؟

از نظر من تاریخ دین زیر مجموعه تاریخ عمومی انسان است؛ در این صورت نگارش و فهم و تحلیل و تفسیر تاریخ هر دینی، دقیقا با روش متعارف و مشروع تاریخ نگاری ممکن می شود و از این رو تابع قواعد عام و مقبول تاریخ نگاری هاست. حال می توان در باره این روش و یا بهتر بگویم روش ها و قواعد بحث و مجادله کرد ولی هرچه هست تاریخ اسلام تاریخ نگارانه نوشته و تفسیر می شود. تاریخ بی تفسیر (مانند متن بی تفسیر) نیز وجود خارجی ندارد.

تاریخ نگاری ها (به ویژه تاریخ ادوار کهن تر)، عمدتا با بررسی های اسناد و مدارک (اسناد مکتوب، شفاهی، باستان شناسی، سکه شناسی و . . و اخیرا اسناد تصویری) و نقد اسناد و داده ها با روش تعادل/ تراجیح انجام می شود. پژوهشگر تاریخ صد البته خالی الذهن نبوده و نیست و احتمالا باورهای فردی و یا تیپولوژیک و مانند آنها در تحلیل ها و داوری های نهایی اش، بی تأثیر نخواهد بود ولی آنچه مهم است این است که اسنتاج های علمی او باید مستند به داده های قابل اتکا باشد و گرنه از دایره تحلیل و علم و پژوهش خارج است. به عبارت دیگر، محقق تاریخ (مانند دیگر عرصه های تحقیق) باید بتواند فرضیات خود را در قالب یک نظریه با تمام قواعدش (مانند روشنی مبانی، سازگاری درونی، اعتبار نسبی ادله، پاسخگویی به پرسش های محتمل و موارد نقض، اثبات برتری معرفت شناختی نسبی در قیاس با رقیبان و . . .) عرضه کند.

اگر جناب نیکفر جستارهای سوم و چهارم از سلسله «جستارهای هفتاد سال نخست اسلام» را خوانده باشند می دانند که من قرآن را هم به معنای علمی کلمه قابل نقد و بررسی می دانم و برای نبی اسلام نیز عصمت مطلق قایل نیستم. از این رو اگر به واقع در موردی یقین پیدا کنم که فلان کار را محمد انجام داده و طبق معیارهای اخلاقی و انسانی و از جمله اسلامی نادرست بوده، ابایی ندارم که به اشتباه و خطای وی اذعان کنم. وقتی سراسر قرآن نقد و ایر اد و ملامت پیامبران و از جمله پیامبر اسلام است، چرا من و مانند من به اصطلاح کاتولیک تر از پاپ شده و بر عصمت مطلق (آن گونه که متکلمان کنونی مسلمان می اندیشند) اصرار بورزیم؟ بارها (حتی در همان سایت رادیو زمانه تحت مدیریت جناب نیکفر) اعلام کرده ام که به سخن مشهور «اسلام به ذات خود ندارد عیبی» باور ندارم هرچند که در باب ذات و ذاتیات و عرضیات دین هم با سنتگرایان مسلمان اختلاف جدی دارم و هم با کسانی چون نیکفر؛ کسانی که از قضا در سلک و شمایل روشنفکری سکولار و منتقد دین، در فهم اسلام و تحلیل اسلام مانند بنیادگران افراطی و جزم اندیش مذهبی آشنای ما فکر می کنند.

حسن نظر ویژه

حال می پردازم به مفردات نوشتار جناب نیکفر. در آغاز ایشان به «حسن نظر ویژه» من در رویکرد به اسلام و تاریخ به تعبیر ایشان پر خشونت اسلام اشاره کرده است. هرچند ایشان به این مدعا به عنوان ایراد نگریسته، ولی من کاملا آن را تأیید کرده و از آن دفاع می کنم. با این توضیح:

چنین می پندارم که در شناخت درست هر شخصی و یا اندیشه و فکری شرط اول مواجهه همدلانه و در عین حال علمی و منصفانه است. شاید چند معنا برای مفهوم همدلانه قابل طرح باشد. به گمانم مهم ترین و اولی ترین معنای «همدلانه» این است که تا آنجا که ممکن باشد خود را در شرایط ذهنی و عینی طرف مورد تحقیق و یا نقد قرار دهم تا از منظر هر چه نزدیک تر به فهم و تحلیل سوژه موفق شوم. معنای دیگر همدلانه این است که اشخاص مورد تحقیق و احیانا مورد نقد را دارای حسن نظر بدانم و به اصطلاح اصل را بر حسن نیت و انگیزه خیر طرف مقابل بگذارم نه سوء نیت. طبق تجربه می توان گفت، اگر جز این باشد، منتقد یا وارد نقد و تحلیل نمی شود و یا صرفا به انگیزه مچ گیری و جدل و منکوب کردن طرف وارد گود می شود و به جدال و نزاع با خصم می پردازد. فرجام چنین جدالی کاملا قابل پیش بینی است. در مناظره ها، ممکن است هریک خود را پیروز میدان بداند و یا واقعا هم چنبن باشد، ولی در نهایت چنین مجادله ای نه تنها اخلاقی نیست و چندان کمکی به انکشاف حقیقت نمی کند بلکه آشکارا ضد اخلاقی و ضد علم است.[1]

افزون بر این دو نکته، اگر طرف مورد تحقیق (به هر دلیل) مورد تأیید و قبول من باشد و او را آدمی صالح بدانم، بدیهی است که در مقام بررسی افکار و بیشتر اعمال او، احتیاط بیشتری می کنم و به ویژه به محض شنیدن اخبار معارض با نظر و علم و اطلاع من از وی، بلافاصله حکم به درستی اخبار معارض و در نتیجه محکوم کردنش نمی کنم. از باب مثال من آقای نیکفر را به خوبی و نیکی و نیکویی می شناسم، حال اگر خبری مبنی بر نقض این علم و اطلاع من دریافت کردم، با حسن نظر نسبت به او، در باره این اخبار تحقیق می کنم تا در نهایت به انکشاف حقیقت موفق شوم. روشن است نخستین واکنش من در مورد اخبار نقض، انکار و یا تردید است ولی وقتی بر من روشن شد که فلان خبر کاملا درست بوده، در مرحله نخست تلاش می کنم دلیل آن مورد نقض را بدانم و اگر توضیح معقولی یافت نشد، علم و انصاف و اخلاق ایجاب می کند که حقیقت را بر دوستم برتر بدانم و بدان گردن نهم.

با این توضیحات به دعوی جناب نیکفر بازگردیم: «حسن یوسفی اشکوری هم با حسن نظر ویژه نسبت به اسلام تاریخ پرخشونت اسلامی را بازخوانی می‌کند».

بله، من با حسن نظر تاریخ پر خشونت اسلام را بازخوانی می کنم. چرا که می خواهم به ضرورت هر سه معنای همدلی را رعایت کنم و این کاری بایسته است و هرکسی که در تاریخ کار می کند و از جمله تاریخ اسلام را می کاود (اعم از این که مؤمن باشد و یا غیر مؤمن)، باید این گونه باشد و گرنه به وادی تعصب و جزمیت و داوری های ایدئولوژیک غیر عقلانی سقوط می کند. از قضا ایراد آقای نیکفر و کسانی چون او این است که، بر خلاف سنت معقول، تاریخ اسلام را با سوء ظن شدید شخم می زنند و حتی می توان گفت بنا بر شواهد فراوان با پیش داوری های جزمی و از پیش مفروض سراغ اسلام و محمد و تاریخ تحولات بعدی می روند و روشن است که در نهایت ناراضی از اسلام و راضی از یافته های خود بر می گردند.

من خود تاریخ ایران پیش از اسلام را نیز با همین روش نوشته ام. «هرمنوتیک سوء ظن» را جز این نمی فهم که منابع پدید آمده در قرون بعدی (از سده دوم هجری به بعد) را با تردید بنگرم و به محض نقل خبری در یک منبع هرچند معتبر (به ویژه اگر در تعارض با محکمات اصول موضوعه دینی و تاریخ و سیره باشد) بدان اعتماد نکنم. از قضا عالمان و فقیهان مسلمان از همان سده دوم و سوم متوجه همین نکته بوده و «علم الحدیث» را بنیاد نهاده اند و مرتب دست به پالایش اخبار و احادیث زده اند.

تبرئه اسلام و پیامبر؟!

جناب نیکفر در ادامه فرموده است: «. . . و می‌کوشد بگوید آنقدر هم خون ریخته نشد و اگر هم ریخته شد، تقصیر اسلام و بنیان‌گذار آن نبود».

واقعا نمی دانم که این دعوی را چگونه باید فهم و تفسیر کرد. محض اطلاع ایشان عرض می کنم که من از پیش تصمیم نگرفته ام که ثابت کنم «آنقدرها هم خون ریخته نشد و . . .»؛ آنچه من گفته و نوشته و ادعا کرده ام در حد دامنه تحیق من است و به طور مستند نشان داده ام که کشتار بنی قریظه (به گونه ای که در منابع آمده) نمی تواند درست باشد و یا در خیبر چه تعدادی از دو طرف کشته شده اند. یا وفق تحقیق من و برخی دیگر شمار کل کشته شدگان درگیری های نظامی (غزوه و یا سریه) زمان محمد (البته بدون احتساب بنی قریظه) از دو سو حدود سیصد نفر بوده است.

حال بر آقای نیکفر است که، به جای این نوع دعاوی غیر علمی و عاطفه برانگیز، استدلال کنند و به طور مستند نشان دهند که دعاوی من درست نیست و در جنگهای مدینه مثلا سه هزار نفر و یا سی هزار نفر کشته اند. ضمن این که در این نوع موضوعات کمیت هم مهم است، اما اصولا کمیت ها با توجه به مستندات است که مقبول و یا نامقبول می شوند.

ایشان در ادامه و در ارتباط با همین مطلب می افزاید: «و در آنجایی هم که ماجرا را نمی‌داند فرض را بر این می‌گذارد که محمد از سر ناچاری و بنابر دلیلی محکم خونریزی و اسیرگیری و غصب مال را روا داشته است».

در پاسخ به این مدعا نیز لازم است عرض کنم که اولا، باید ثابت شود که در فلان مورد «غصب مال» صورت گرفته یا نه (بعید است آقای نیکفر نداند که معنای غصب چیست) و ثانیا، مراد از «خونریزی» چیست؟ اگر مراد همان خونریزی در جنگ است، این خونریزی ها در تمام جنگهای بشری امری است طبیعی هرچند شرّ است اما شر گریزناپذیر؛ مگر این که از یک سو اصل جنگ نامشروع باشد (که در آن صورت حتی کشته شدن یک انسان جنایت است و غیر قابل دفاع) و یا کشته شدن آدمیان در خارج از معیارهای مرسوم و عرف جنگهای زمانه و جامعه صورت گرفته باشد. آقای نیکفر وسط دعوا نرخ تعیین می کند.

اما پاسخ اصلی این است که در موارد نقض و خلاف آمد عادت، محقق گریزی ندارد که فرض های معقول را در نظر بگیرد و در باره هر یک به اتکای شوهد و قراین تحلیل و داوری خود را اعلام کند. چنان که پیش از این گفته شد، این همان مواجهه همدلانه با حسن نظر است. مثلا وقتی باور دارم که در اسلام اصل بر صلح است نه جنگ و اصل بر حداقل ضایعات و تلفات در جنگ است و نه حداکثر تخریب و تلفات و با جنگهای ابتدایی (اسلام و یا شمشیر) مخالفم، روش تحقیق و قواعد عقلایی اصل و فرع و قاعده و استثنا ایجاب می کند که در موارد نقض و خروج از قاعده، یا توضیح معقولی برای آن موارد پیدا کنم و یا در وثاقت سند تردید کنم و یا در نهایت خبر را مردود بدانم. مگر در تاریخ نگاری های دیگر، جز این می کنند؟ در هرحال، ما همواره (چه در زندگی روزمره و چه در تاریخ نگاری) نادانسته ها و مبهمات را با دانسته هایمان فهم و تفسیر و تحلیل می کرده و بر اساس سیستم ترجیحات مان داوری می کنیم و من هم کاری جز این نکرده ام.

تاریخ نگاری و صدای ستمدیدگان تاریخ

جناب نیکفر نوشته است «او [اشکوری] در این بازخوانی صدای ستمدیدگان را نمی‌شنود». هرچه فکر می کنم معنای محصلی برای این دعوی پیدا نمی کنم. من در نگاه به تاریخ اسلام نه صدای محمد و مؤمنانم و نه صدای مخالفان و نه صدای ظالمان و نه مظلومان؛ مورخ صادق و مقید به آداب و قواعد علمی و تاریخ نگاری، نه از پشت پرده عاطفه و اشک اشخاص و حوادث را می بیند و نه از پس پرده تعصب و جزمیت و خصومت. مهر و کین قاعدتا نباید در کارهای علمی و به ویژه در تاریخ نگاری نقشی داشته باشند. آنچه باید برای مورخ مهم باشد این است که وفق اخلاق باور عمل کند، اسناد و استدلال و منطق خود را ارائه دهد و بتواند از ادله خود دفاع کند و به شبهات پاسخ دهد. اگر مورخی از این مرز بگذرد، تاریخ نگاری او یا ایدئولوژیک می شود (البته ایدئولوژی به معنای منفی و در واقع مارکسی آن) و یا می شود خطابه و حماسه.

مثالی می زنم. در آثار پر برگ و بار شریعتی، تاریخ پر رنگ است و نگاه تاریخی او به ادیان و از جمله اسلام از نقاط قوت اوست، اما در عین حال در برخی موارد، وی از حوادث تاریخی استفاده می کند تا وفق تمایل جناب نیکفر صدای ستمدیدگان و یا همان «صدای بی صدایان» باشد. از جمله در دو سخنرانی (بعدها کتاب شده) وی: «حسین وارث آدم» و «آری این چنین بود برادر» او به خوبی و استادی تمام این کار را کرده است. من این دو اثر را با همان نگاه جناب نیکفر می ستایم اما این دو گفتار تاریخ نیست؛ نوعی تفسیر و تحلیل شاعرانه و ادیبانه و حماسی از بهانه های تاریخی است برای برانگیختن ستمدیدگان و به تعبیر مورد علاقه اش «مستضعفین» بر ضد «مستکبرین» اما هابیل و قابل شریعتی همان نیست که در تاریخ بوده (البته اگر بتوان آنها را تاریخی دانست) و یا حتی در قرآن بازتاب یافته و دو رود خویشاوند دجله و فرات همان نیست که در ترکیه و عراق ساری و جاری است. حسین وارث آدم یک اثر هنری زیبا و جذاب و در ژانر حود اثرگذار و مفید است ولی هیچ نسبتی با تاریخ و تاریخ نگاری (به معنای متعارف آن) ندارد و هیچ کسی هم به عنوان یک منبع تاریخی بدان استناد نمی کند . البته گزارش بی طرفانه رخدادهای تاریخی می تواند ظالم و مظلوم را به مخاطبان نشان دهد ولی این کار در شمار وظایف از پیش مشخص مورخ نیست.

بیفزایم من هم به اعتبار انسانیتم و هم به مقتضای آموزه های دینی ام، تلاش کرده و می کنم در برابر ستم وتبعیض بی تفاوت نباشم، اما روا نمی دانم در کار تاریخی ام، موضع گیری خاص و ایمانی و یا عاطفی داشته باشم.

کار مهم نواندیشان دینی

جناب نیکفر پس از بیان دیدگاه من در باره ماهیت جنگ و جهاد و میزان تلفات در این منازعات البته وفق فحوای سخنان من می نویسد: «و به هر حال روا نیست که امروزیان سرمشق بگیرند و از آن گونه مجاهدت‌ها داشته باشند».

ایشان با این بیان درست، به نکته بس مهمی اشاره کرده است. من در مقاله «تأملی در باب جهاد اسلامی» (جستار سیزدهم) در باب جهاد اسلامی به تفصیل بحث کرده و در پایان نتیجه گرفته ام که جهاد آن گونه که در فقه فقیهان مسلمان ار سده سوم به بعد آمده، در اسلام بلاموضوع است چرا که نه با مبانی اساسی و اصول موضوعه اسلام و قرآن سازگار است و نه می تواند به عنوان یک حکم شرعی و یک فریضه دایمی کارکرد و موضوعیت داشته باشد.

باید به جناب نیکفر گرامی بگویم، اگر نواندیشان دینی کنونی، بتوانند همین یک موضوع را البته با تعمیم در موارد مشابه دیگر (مانند حدود و دیات و مقررات مربوط به جنسیت و حکومت دینی و . . .) جا بیندازند و به اندیشه غالب مسلمانان تبدیل کنند، کاری بس بزرگ کرده و در واقع تاریخ اسلام را دگرگون خواهند کرد. بهانه مهم معرفتی و اعتقادی این همه خشونت و جنگ و نزاع خارجی و داخلی در میان مسلمانان همین اصل جهاد به عنوان یک فریضه جاودانه و ستایش شمشیر بوده بوده و هست و از قضا شریعتی در همان «حسین وارث آدم» به درستی اعمال خشونت های گسترده به نام فریضه جهاد را بازگو کرده است. موضوع جهاد هنوز به طور جدی حتی مورد توجه نواندیشان هم مسلمان نیز قرار نگرفته است تا چه رسد به سنتی اندیشان و فقیهان.

در این صورت، چه جای این همه تخفیف تلاش های دشوار نواندیشان دینی؟ و چه جای کم بها دادن به بلاموضوع اعلام کردن جهاد به عنوان یک فریضه شرعی جاودانه؟ آقای نیکفر حق دارد از زمان جلوتر برود و از نواندیشان دینی نقدهای رادیکال تر تا مرز انحلال دیانت طلب کند، اما اولا نمی تواند شرایط و مقتضیات را نادیده بگیرد و به تعبیر مولانا «در اگر» خانه کند؛ و ثانیا، اگر قرار شود یک مسلمان (ولو روشنفکر و نواندیش) به انحلال ایمان و بنیادهای دینی اش برسد، دیگر عنوان «روشنفکر دینی» بلاموضع خواهد بود. وقتی از روشنفکران دینی خواسته می شود فلان کار را بکنند و یا نکنند، پسوند «دینی» امر مفروضی است و حذف آن، خواسته ها را نیز بلامحل می کند. وانگهی، روشنفکر دینی، به دلیل دینی بودنش است که در جوامع دیندار و از جمله اهمیت پیدا می کند و می تواند نقشی استثنایی در تحولات مثبت بر عهده بگیرد (چنان که تا کنون نیز چنین بوده است) و اگر به هر دلیل چنین وصفی از او ستانده شود، نقش او نیز محو خواهد شد. از باب مثال اگر سروش دباغ هم در نهایت بشود محمدرضا نیکفر، دیگر مباحثه ها و مجادله ها نیز از میان بر می خیزد.

واپسین کلام

آقای نیکفر از معدود روشنفکران و پژوهشگران فلسفی اندیش و جدی مخالف دین اسلام معاصر است که با نوعی نگاهی رادیکال و ویژه خودش اسلام و مبادی و تاریخ مسلمانی را مورد وارسی و نقادی قرار می دهد. من به سهم خودم از چنین نقدهایی استقبال می کنم و همواره از نقدهای ایشان می آموزم. نقدنوشته های ایشان از این نظر اهمیت دارد که اولا در حد خود به ضرورت نقد دین در شرایط کنونی پاسخ می دهد و ثانیا به نواندیشان و متفکران رفرمیست مسلمان در «مسئله» یابی کمک می کند. در واقع من و مانند من می فهمیم که در اندیشه کسانی مانند نیکفر چه می گذرد و این به ما کمک می کند تا به ژرفاهای بیشتری برویم و تحقیقات و کاوش هایمان را نیز جدی تر و منقح اتر کنیم. در نهایت گفتگو بین دو سوی منازعه، می تواند به تعمیق آگاهی مردم و اعتلای اندیشه در قلمرو متفکران وطن ما (حداقل در قلمرو مشترکات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی ملی) کمک کند.

با این حال ناگزیرم به یک نکته بس مهم و شگفت اشاره کنم و آن این است که آقای نیکفر عمدتا از منظر کاملا سنتی و حتی غالبا افراطی بنیادگرایانه از دین و تاریخ آن به نقد آموزه های نواندیشان می پردازد و این خود مکالمه و مفاهمه را سخت و گاه ناممکن می کند. یعنی فرضا ایشان با همان تفاسیری که بنیادگرایان نوع افراطی از مبانی و احکام و سنت اسلامی دارند، به جدال ما می آید. ایشان تفاسیری از آموزه های اسلامی و به تعبیر خودشان از «کاراکتر» اسلام و آئین مسلمانی ارائه می دهد که دقیقا با الگوی غالب حوزویان ما منطبق است.

از باب مثال ایشان با ترجمه تحت الفظی و ظاهرگریانه از عبد و مولا و سلطه و سلطان چنین القا می کنند که گویی اولا از ذهن و ضمیر خدا و رسول خبر دارند و ثانیا گویا این عناوین فقط یک ترجمه و یا تفسیر دارد و آن نیز همان است که آقای نیکفر می گویند. از قضا شیخ فضل الله نوری در عصر مشروطه درست مانند آقای نیکفر در باره واژه و مفهوم «عبودیت» می اندیشید و از این رو فریاد می زد که در اسلام اصل بر «عبودیت» است و نه «اآزادی». ایشان می داند که تفسیر مختارشان تنها یک تفسیر و آن هم سطحی ترین تفسیر از عبد و مولاست و می دانیم که دهها تفسیر دیگر از همین عناوین وجود داشته و دارد. اصولا جای پرسش دارد چرا ایشان به تفسیر کسی چون مولوی استناد نمی کند که می گوید:

«کیست مولا آن که آزادت کند / بند رقیت ز پایت وا کند.

چون به آزادی نبوت هادی است / مؤمنان را زانبیاء آزادی است».

یا در دوران معاصر به فهم و تفسیر کسانی چون اقبال و شریعتی از مفهوم عبد و مولا توجه نمی کند که اصولا از مفهوم عبودیت ذات الهی (نه البته عبودیت های زمینی) اراده و آزادی بندگان را می فهمند. از باب نمونه بنگرید به منظومه بلند اقبال در باره کربلا و امام حسین. وی در آغاز می گوید:

هر که پیمان با هوالموجود بست / گردنش از بند هر معبود رست

ماسوی الله را مسلمان بنده نیست / پیش فرعونی سرش افکنده نیست

یا شریعتی می گوید: «خدایا! به من در ایمان تسلیم مطلق بخش تا در جهان عصیان مطلق باشم». حداقل منطق بحث ایجاب می کند که جناب نیکفر به فهم ها و تفسیرهای نواندیشان نیز توجه کند و وفق آن با آنانن به گفتگو بنشیند و اگر خطای معرفتی و ضعف استدلال در دیدگاههای آنان می بیند آشکار کند. چرا باید از من انتظار داشت که پاسخگوی افکار و اعمال شیخ نوری و مصباح یزدی و ابوبکر بغدادی باشم؟ متأسفانه در مجادله های گاه و بیگاه بین ما، بخش مهمی از وقت صرف این توضیحات واضحات می شود که روا نیست.

کلام آخر این که، هرچند جناب نیکفر به قوت ذاتگرایی را تکذیب و رد می کند و به درستی خود سالیانی قبل به این دقیقه توجه کرده است، اما جزمیت وی در تفاسیر فرمالیستی و ظاهرگرایانه از متون و منابع و گزاره های دینی و بی توجهی ایشان با آرای نواندیشان مسلمام معاصر، از ذات گرایی حداکثری در دین شناسی وی حکایت می کند.

[1] . یک نمونه حی و حاضرش همین جدال غالبا غیر معرفتی سختی است که بین دو گروه از نواندیشان دینی در باب «رؤیاهای رسولانه در گرفته است. به تجربه می توان نشان داد چنین منازعاتی به هر دلیل همدلانه و به قصد تحری تحری حقیقت نیست (البته مرادم مواردی است که مصداق نزاع ضد اخلاقی است و نه دعوی باطل بودن تمام گفته ها و نوشته هاو حتی مدعای هم تراز بودون خر دو طرف)
منتشر شده در زیتون