جستارهایی در تاریخ هفتاد سال نخست اسلام-قسمت نهم
درآمد
بحثی که در باره برخورد نبی اسلام و مسلمانان با اقوام مختلف یهودی در مدینه آغاز کرده ام، اکنون به فصل دوم آن رسیده است. در فصل نخست، تاریخچه ای از اسکان اقوام متنوع یهودی در یثرب (مدینه النبی بعدی) ارائه شد و سپس روش و مبانی نظری و تحلیلی ام را در باب فهم و تحلیل تقدیم کرد. اکنون در این جستار، دو فراز مهم از تاریخ یهود را عرضه می کنم که اولی مربوط به ماجرای تبعید یهودیان بنی قینقاع است و دومی در باره چند قتل و به اصطلاح امروزین ترور مخالفان یهودی مدینه. در جستارهای بعدی در باره یهودیان بنی نضیر و بنی قریظه و خیبر سخن خواهم گفت.
گفتنی این که فراز کوچکی از این نوشتار پیش از این به مناسبتی در جوف مقاله ای منتشر شده است.
آغاز درگیریهای مسلمانان با یهودیان
اگر بتوان به منابع موجود اعتماد کرد، از مقطع پایان جنگ بدر (در رمضان سال دوم) نقارهایی بین برخی از اقوام یهودیان با مسلمانان رخ داد و به زودی به رویارویی یهودیان با نبی اسلام کشیده شد. واقدی تصریح می کند چون پیامبر از جنگ بدر بازگشت، یهودیان پیمان شکسته و سرکشی کردند.[1] دلیل و یا دلایل این مخالفت دقیقا روشن نیست، ولی احتمال داده شده است که به زعم یهودیان هجرت پیامبر به مدینه و نفوذ و گسترش آئین توحیدی اسلام– با توجه به این که اسلام از یک سو دشمن بت پرستی بود و از سوی دیگر پیامبر اسلام آشکارا خود را ادامه دهندة دو آئین موسی و عیسی و حتی وارث آن دو پیامبر توحیدی می دانست– به یکی شدن دو آئین اسلام و موسویت منجر خواهد شد و دست کم اسلام مؤید یهودیت خواهد بود.
نمونه هایی از این نزدیکی نیز وجود داشت. مثلا پس از ورود محمد به مدینه، پیامبر دید روز دهم محرم (عاشورا) را به دلیل پیروزی موسی و نابودی فرعونیان در آن روز روزه می گیرند. او نیز با این استدلال که ما نیز به این روزه سزاوارتریم، دستور داد مسلمانان نیز آن روز را روزه بگیرند.[2] اما در عمل چنین نشد و یهودیان دیدند که اسلام راه خود را به طور مستقل– در عین احترام به ادیان توحیدی و به طور کلی احترام به عقاید دیگران– ادامه می دهد. به ویژه تغییر قبله نیز در سال دوم، نفطة پایانی بر این امید بود.[3]
در هرحال وفق منابع موجود، مخالفت ها و درگیریها از سوی یهودیان آغاز شد. ابن هشام می گوید یهودیان بین دو قبیله کهن و پر نفوذ مدینه یعنی اوس و خزرج ایجاد اختلاف و دشمنی می کرد.[4] به روایت ابن حجر حداقل در یک مورد نزدیک بود اختلاف این دو قبلیه به جنگ و خشونت کشیده شود ولی با پادرمیانی و تدبیر نبی اسلام خنثی شد.[5] جوادعلی می گوید یهودیان از یک سو بغضها و کینه های نهفته در میان قبایل اوس و خزرج را بر می انگیختند و از سوی دیگر بین نومسلمانان و هم پیمانان آنان در دوران جاهلیت فتنه گری می کردند. با توجه به این که اسلام دین توحیدی بود و به پیامبران پیشین از جمله موسی اقرار داشت، در بدو ورود محمد به یثرب با یهودیان رفتاری نیکو در پیش گرفته شد (طبق یک روایت پیامبر اسلام نه یهودیان را تأیید کرد و نه تکذیب و فقط گفت: آمنوا بالله) و بر اساس قراردادهایی مال و جان و دین آنان محترم شمرده شد و برای یهودیان سهمی در غنایم جنگی (البته در صورتی که در جنگ شرکت می کردند) در نظر گرفته شد و نیز در صورت همکاری و شرکت در جنگ از جمله از نفقه و هزینه نیز برخوردار بودند. در آغاز روابط حسنه بود. مشکل اصلی یهودیان مسئله پذیرفتن نبی غیر بنی اسرائیل بود اما به تدریج این مسئله به جدالهای و درگیری ها و جنگهایی منتهی شد[6].
طه حسین شرحی درباره یهودیان مدینه می دهد و می گوید: «اینان موسی را بزرگ می شمردند و می دیدند که مسلمانها نیز اورا بزرگ می دارند و بزرگداشت او را در قرآن می شنیدند، پس تکبر آنها را می گرفت و گمان می بردند که اینان از مسلمانان رو براه ترند، چنان که پیش از این خود را رو براه تر از نصرانیان می دانستند؛ به دین خود و دانش اندکی که داشتند بر مسلمین بزرگی می فروختند، چنان که در جاهلیت به همین جهت بر عرب تکبر می ورزیدند».[7]
فاطمه مرنیسی از منظر دیگری به جدال محمد و یهودیان نگریسته است. او می گوید «در مدینه، قدرت میان دو قبیله بت پرست (اوس و خزرج)- که محمد را به مدینه دعوت کرده بودند- و یهودی ها تقسیم شده بود. در آنجا کنترل آگاهی و معرفت یهودی-مسیحی یکی از پایه های قدرت بود. بنابراین، حضرت محمد که مقدمات شکل گیری ایدئولوژی ملی عرب را آماده می کرد، فقط می توانست از این دو راه خود را اثبات کد: یا توسط یهودی ها حمایت شود، یا در صورت قرار گرفتن قصدشان مبنی بر بی اعتبار و بدنام کردن او، با آنها بجنگد . . .آنچه پیامبر برای «ملی کردن» انجام داد، «عربی کردن» میراث یهودی-مسیحی بود . . .از دید یهودی ها، پیامبر نیرنگبازی بود که پیامبران آنها را ربوده و به نفع خود «بومی» کرده بود. به دو دلیل به نفع آنها بود که گزند پیامبر را از سر خود بردارند. او نه تنها سرچشمه وجهه و اعتبار آنها را تضعیف کرده بود-دسترسی به مقدسات، به ملکوت، به کتاب خدا، به پیامبران-بلکه از پیامبران آنها، افسانه های آنها و معرفت آنها بهره گرفته بود تا قدرت مسلط جهان شود».[8]
در مغازی واقدی خبری آمده که شاید نهان دیگری از راز مخالفت یهودیان با اسلام و نبی اسلام را عیان کند. در ارتباط با گزارش ماجرای ینی نضیر از قول یکی از بزرگان بنی نضر آمده است که یهودیان انتظار داشتند که پیامبری که در انتظار آمدنش هستند از نسل هارون (برادر موسی) باشد[9]. این خبر نشان می دهد که حداقل در سده هفتم میلادی اختلافات مذهبی در باب وارثان موسی و تداوم دین یهود و چگونگی و چرایی مشروعیت هر یک از آنها مطرح بوده است.
ولز نیز می گوید: یهودیان بر محمد جفاها رانده و سخنان او را به باد تمسخر گرفته بودند[10]
در هرحال اینها بخشی از اظهارنظرهای شماری از پژوهشگران مسلمان و غربی در باب چگونگی و چرایی درگیریهای سخت و خشن مسلمانان و یهودیان مدینه است. با این حال باید به تأکید گفت انکشاف حقیقت ماجرا به سادگی ممکن نیست.
تبعید بنی قینقاع از مدینه
ظاهرا نخستین برخورد با یهودیان بنی قینقاع بود.
وفق نقل مشهور بنی قینقاع از اقوام یهودی مهاجر بودند که از نواحی دیگر به یثرب کوچیده بودند. هرچند این نیز گفته شده که بنی قینقاع از اعراب یهودی شده بودند. این قوم غالبا به زرگری اشتغال داشتند. اهل جنگ و جنگاواری بودند. رنگرز و آهنگر و ثروتمند بودند. پس از بدر دشمنی اینان با اسلام و مسمانان شدت گرفت. آنها پس از جنگ شایع کردند که محمد در بدر با رزمندگانی مواجه شد که مهارتی در نبرد نداشتند و اگر آنان با ما پیکار کنند جنگی خواهیم کرد که مانند آن را ندیده باشند. این سخن تلویحا به معنای اعلام جنگ با مسلمانان بود. بدین ترتیب، نخستین نشانة نقض عهد آشکار شد (عهدی که در آغاز هجرت پیامبر به مدینه بین او و برخی قبایل و از جمله یهودیان یثرب بسته شده بود) . برخوردهای توهین آمیزی از سوی یهودیان بنی قینقاع بر مسلمانان روی داد. روزی زنی شیرفروش و یا مشتری طلا نزد یک زرگر یهودی به بازار بنی قینقاع رفت اما به وسیله مردی یهودی مستقیما مورد توهین و تعرض قرار گرفت.[11] زن کمک خواست و مردی مسلمان به یاری اش آمد و او مرد یهودی تعرض کننده را کشت و یهودیان نیز مرد مسلمان را به قتل آوردند و در پی آن (ظاهرا برای در امان ماندن از خشم مسلمانان) بازار را بسته و به قلعه خود پناه برده و از آنجا مسلمانان را به تیر گرفتند و بدین ترتیب جنگ عملا آغاز شد (واقدی به اعلام جنگ از سوی بنی قینقاع تصریح می کند). پیامبر (البته وفق منابع سیره در پی نزول آیه 85 سوره انعام) به بازار بنی قینقاع آمد و با آنان سخن گفت. وی پند داد که «ای یهودیان، از آن چه بر سر قریش آمد پند گیرید، و اسلام آورید». اما آنان پاسخ درشت داده و اعلام جنگ داده و آمادة پیکار شدند. بنی قینقاع در این زمان دارای چهارصد جنگجوی زره دار و سیصد بی زره بود. پیامبر از یهودیان بیمناک شد. به گفته واقدی در روز شنبه نیمه شوّال (آغاز بیستمین ماه هجرت) دژ بنی قینقاع یهودیان به محاصره در آمد که 15 روز طول کشید. ظاهرا محمد بر آن بود که آنان را مجازات کند اما سرانجام با شفاعت عبداللهبن اُبیّ، پیامبر از آنان درگذشت. ولی شرط کرد که یهودیان مزبور از مدینه خارج شوند و آن چه از سلاح و اموال دارند بگذارند و بگذرند. به آنان سه روز مهلت داده شد. اینان زمین و مزرعه (کشاورزی) نداشتند و در واقع دارایی اصلی شان طلا و سکه و اموال منقول دیگر بود. چنین شد. برای نخستین بار غنایم و اموال به دست آمده، که بدون جنگ به دست آمده بود، بین مسلمانان تقسسم شد.[12]
در سال سوم درگیری و مخالفت یهودیان همچنان ادامه پیدا کرد. یکی از فعالان یهودی بر ضد مسلمانان کعب بن اشرف بود.. کعب از قبیلة طیّ بود و مادرش یهودی بنی نضیر. او چندی پس از بدر به مکه رفت و با سران قریش ارتباط برقرار کرده و آنان را به حمله به مدینه و مسلمانان تشویق و تحریک کرد. او اهل شعر و سخن بود و پس از بدر با اشعارش به تحقیر مسلمانان پرداخت و به مرثیه سرایی و مویه بر کشته شدگان قریش در بدر دست زد. حتی او در مورد زنان مسلمان و از جمله ام الفضل، دختر حارث، شعرهای عاشقانه سرود تا بدین وسیله زنان مسلمان را بیازارد.[13] پس از بازگشت کعب از مکه، پیامبر تلویحا مرگ او را خواستار شد. که یکی از مسلمانان او را غافلگیرانه کشت و البته مورد تأیید پیامبر نیز قرار گرفت.[14]
پس از کعب چند قتل دیگر نیز رخ داد که از آنها در منابع متأخر ذیل عنوان «ترورهای سیاسی» یاد کرده اند. یکی از آنها قتل زنی به نام عصماء (=اسماء) دختر مروان بود. وفق گزارش منابع او از مخالفان مسلمانان بود که مخالفتش را به دشمنی آمیخته بود. او با سرودن و یا خواندن اشعاری مردمان را بر ضد پیامبر تحریک می کرد و موجب آزار وی و مسلمانان بود. عُمیربن عدی نامی نذر کرد تا این زن را بکشد و چنین کرد. پس از آن که پیامبر از بدر بازآمد، عمیر در دل شب به خانه اسما رفت. فرزندانش در کنار مادر خوابیده بودند. یکی از آنها شیرخواره بود و روی سینه مادر بود. عمیر با دست خود او را لمس کرد و کودکی که از پستان مادر شیر می خورد کنار زد و شمشیرش را بر سینه زن نهاد و چنان فشار داد که از پشت او بیرون آمد. هرچند این اقدام او خودسرانه بود ولی به روایت واقدی مورد تأیید پیامبر قرار گرفت.[15]
شخص دیگر نام ابوعَفک است. او مردی یهودی بود که به روایت واقدی هنگام مرگ صد و بیست سال داشت. او از بدگویان محمد بود. سالم بن عُمیر از بنی نجّار تصمیم گرفت او را بکشد. شبی تابستانی فرصتی دست داد و سالم او را در خواب کشت. به نقل واقدی این اقدام در شوال بیستمین ماه هجرت رخ داد.[16]
قتل دیگر کشتن شخصی به نام ابورافع یهودی (ابن ابی الحقیق) است که در سال سوم (و به گفته ای در سال چهارم) صورت گرفت. او از یهودیان خیبر بود و گروهی را آماده پیکار با مسلمانان کرده بود و برای تجهیز مخالفان و جنگجویان از هیچ کمک مادی و نظامی دریغ نکرد. نیز وی از مبلغان نامدار بر ضد مسلمانان بود و آشکارا از قتل و کشتن پیامبر سخن می گفت و دیگران را به ترور پیامبر تشویق می کرد. وفق نقل واقدی، به فرمان پیامبر چند نفر به محل زندگی ابورافع رفته و شبانه او را در خواب به قتل آوردند.[17]
تحلیلی در چرایی چند ترور مخالفان
در مورد چنین قتل هایی چه می توان گفت و چگونه می توان آنها را فهم و تحلیل کرد؟ واقعیت این است که اکنون و از فراز چهارده قرن و آن هم به استناد منابع پر تنش و تدوین شده پس از حدود دو قرن از رخدادهای مورد بحث، هر نوع تحلیل و داوری، احتمالی و بر اساس گمانه زنی است. با این همه، در مورد چند قتل به اصطلاح امروزین سیاسی مورد اشاره، چند نکته قابل تأمل است:
اولا- غالبا (به ویژه از سوی منتقدان اسلام و نبی آن) این اقدامات به معنای مخالفت با آزادی عقیده و آزادی بیان تعریف و تفسیر می شود. واقعیت این است که حتی با فرض صحت اخبار رسیده، چنین اقداماتی نه در مقوله ارتداد قرار می گیرد و نه در مقوله عقیده و بیان عقیده. چرا که روشن است که این افراد عموما یهودی بوده اند و نه مسلمان از دین برگشته. وانگهی، گزارش ها به خوبی گواه اند که ماجرای فکر و عقیده در این برخوردها نقش نداشته است. این برخوردها (درست و یا غلط) صرفا به دلایل سیاسی و نظامی صورت گرفته و ربطی به یهودی بودن افراد نداشته و گرنه می توانست یهودی کشی زاه بیفتد. البته دعوت به پذیرش اسلام، سنتی بود که در تمام جنگهای مدینه رواج داشت و عملا راهی برای پایان یافتن خصومت ها و خشونت ها بود.
ثانیا- شواهد و اسناد نشان می دهند که این رخدادها ربطی به توهین نیز ندارد. درست است که در قرآن بارها استهزا کنندگان پیامبر و مؤمنان مورد خشم و انتقاد واقع شده اند و حتی گاه به آنان وعده عذاب الهی داده شده است اما از یک سو در بسیاری از همان آیات به پیامبر توصیه شده است که با رحمت و شفقت و عفو از بدگویان درگذرد (از جمله آیات 13 و 89 سوره ماده) و از سوی دیگر فرمان به عذاب این جهانی و به ویژه قتل و کشتار نداده است. با این حال اگر هم زشتگویی ها نقشی در تولید خشم و خشوت داشته تعیین کننده نبوده است. زیرا مجموعه شواهد و اسناد گواه اند که آن همه بدگویی و آزار روحی و روانی و آن هم به انگیزه های سیاسی و به قصد تحریک مخالفان و بیشتر یهودیان برای بسیج عمومی و نظامی بر ضد مسلمانان، زمینه های لازم را برای افروختن خشم و خشونت پدید آورده است. از این رو مجازات «سب النبی» در فقه و آن هم در حد مرگ، هیچ پایه و مایه ای در قرآن و سنت ندارد و این نوع قواعد و مقررات عمدتا برآمده از مصالح امپراتوری عربی-اسلامی بوده و داستان نیز ریشه در ماجرای مهم «ردّه» در روزگار ابوبکر نخستین خلیفه دارد. در هرحال این نوع رخدادها، به رغم این که بعدها صبغه دینی و اسلامی یافته، کاملا مرتبط است با مقتضات فرمانروایی و نه لزوما دین ورزی که ماهیتا نمی تواند پیوندی با چنین حوادثی داشته باشد.
ثالثا- نکته بس مهم تر این است که چنین برخوردهایی نه با آیات پر شمار قرآن سازگار است و نه با منش و روش عمومی و سیره گفتاری و رفتاری نبی اسلام در طول بیست و سه سال با مخالفان عقیدتی و یا سیاسی در دوران مهم عصر نبوی. در عصر نبوی آنچه اصل بود و همواره رعایت می شد، مدارا و تحمل و گذشت بود (آیات پر شمار قرآن گواه آن است) و البته وضعیت جنگی مقررات و مقتضیات خاص خود را داشت. حال چگونه می ممکن است که چنین شخصیتی به چنان اعمال گاه شنیعی (از جمله قتل زنی در خواب و در کنار کودک خردسال شیرخواره اش) رضایت داده و مهم تر بدان فرمان داده باشد؟ درست است که شخصیت های اخلاقی و عادل و اهل انصاف نیز ممکن است در عمل گاه دچار خطا بشوند اما این نیز درست است که هر عملی از هر کسی قابل قبول نیست و حداقل به لحاظ روش پژوهش تا زمانی که استثناها و نقض قاعده به طور مستند و معقول اثبات و محرز نشود مقبول نخواهد بود و باید آنها را (حداقل تا اطلاع ثانوی) مردود شمرد.
خوشبختانه اکنون مستندات معتبری در اختیار داریم که مرگ غافلگیرانه (غافل کشی) هم در سنت نبوی ممنوع و مردود بوده و هم بعدها به پیروی از همین سنت در میان رجال اسلام و اصحاب نامدار تحریم شده است.
در زبان عربی و روایی اسلام غافل کشی یا مرگ ناگهانی و اعلام نشده «فتک» و «اغتیال» نام دارد و اکنون در فارسی و در ادبیات روزمره «ترور» گفته می شود (هرچند در زبانهای اروپایی ترور مفهومی فراتر از قتل افراد است). به استناد سیره ها به ویژه سیره پیامبر و امام علی و احادیث امامان شیعه، کشتن غافلانه افراد (هرکه باشد و هر جرمی که مرتکب شده باشد) گناه و حرام شمرده شده است.
سند اولیه و اصلی این مدعا در سخنی مشهور از نبی اسلام است. و آن سخن این است: «الایمان قیدّالفتک، المؤمن لایفتک». این سخن، که در روزگار صدر از فرط شهرت و مقبولیت به عنوان ضرب المثل هم در آمده بود، در عصر صحابه از چند شخصیت معتبر آن روزگار نقل و روایت شده است. طبق گزارش منابع موجود در قرن نخست و دوم، این روایت حداقل از هفت شخصیت دینی و سیاسی نامدار و موجه نزد عموم مسلمانان روایت شده است.
نخستین اینان، عباس بن عبدالمطلب (عموی پیامبر) است که در همان روزهای نخست درگذشت پیامبر، که وی در آن ایام در جریان اختلاف بر سر تصدی جانشینی سیاسی محمد در جناح علی بود، با پیشنهاد ترور برخی مخالفان مخالفت می کند و سند او نیز همان سخن یادشده پیامبر بود.
دومین شخصیت حضرت فاطمه دخت محتشم نبی اسلام است که باز در همان ماههای نخست پس از رحلت پدرش صریحا با اغتیال مخالفت کرده و از آن تبرّی جسته است.
سومین شخصیت مهم و معتبر امام علی بن اب طالب است که روایت یاد شده را نقل و به آن استناد کرده است. او خود نیز به ویژه در دوران خلافت و اقتدار سیاسی اش به این قاعده اسلامی عمیقا وفادار ماند و هرگز نه دست به قتل غافلانه مخالفان زد و نه اجازه داد دیگران چنین بکنند. هرچند خود در نهایت قربانی ترور و اغتیال شد.
چهارمین شخصیت زبیربن عوّام است. در آستانه جنگ جمل کسی به زبیر، که از رهبران جملی ها و در حال جنگ با علی بود، پیشنهاد داد که به شکلی در سپاه علی نفوذ کرده و او را غافلانه بکشد اما زبیر همان روایت نبوی را برخواند و گفت هرگز چنین نخواهم کرد و هرگز فرمان رسول خدا را نقض نمی کنم.
دیگر شخصیت مسلم بن عقیل است. وفق گزارش عموم منابع، زمانی که مسلم بن عقیل به عنوان فرستاده ویژه حسین و معتمد وی در کوفه بود، برخی شخصیت های مهم کوفی به او پیشنهاد کردند که هنگام حضور عبیدالله بن زیاد امیر خشن و ستمگر کوفه به عیادت هانی بن عروه در خانه اش حاضر می شود، از نهانگاه اش در منزل هانی خارج شده و ابن زیاد را بکشد. اما مسلم با برخواندن همان سخن الایمان قیدالفتک با این پیشنهاد مخالفت می کند.
دیگر شخصیت البته نه چندان معتبر (البته بیشتر در نزد شیعیان) معاویه بن ابی سفیان است که او نیز به همین روایت نبوی استناد و احتجاج کرده است. در سال 51 هجری معاویه به عنوان خلیفه مسلمانان سفری به مدینه کرد و در این سفر با برخی از بزرگان شهر و از جمله ام المؤمنین عایشه دیدار و گفتگو کرد. در دیدار با عایشه (که به دلایلی از جمله ماجرای شهادت برادرش محمدبن ابی بکر والی علی در مصر به دست کارگزاران معاویه از او ناخرسند بود)، بیوه پیامبر پرسید پروا نکردی که تو را در نهانگاه بکشم؟ معاویه با برخواندن همان حدیث نبوی، پاسخ داد که نه، چرا که پیامبر فرموده است مؤمن دست به غافل کشی نمی زند.
در قرن دوم نیز همان روایت (البته با جایگزینی «الاسلام» به جای «الایمان» در آغاز حدیث) از اما صادق (امام ششم شیعی) نیز نقل شده است.[18]
قابل تأمل این که سخنی از نبی اسلام نقل شده که به روشنی از حرمت و حداقل مذموم بودن ترور مخالفان در سنت نبوی و اسلامی خبر می دهد. در جریان فتح مکه پیامبر فرمان عفو عمومی را صادر کرده بود اما چند نفر را مستثنی کرده بود. یکی از آنان عبدالله بن سعد بود که کاتب وحی بود و مرتد شد و به مکه گریخت و در آنجا ادعا کرد که او در کتابت وحی دستکاری و دخل و تصرف می کرده و محمد متوجه نمی شده و این خود دلیلی است بر عدم نبوت وی. در تاریخ یعقوبی آمده است که پس از فتح مکه و کعبه، عثمان، که برادر رضاعی عبدالله بود، او را نزد پیامبر آورد تا از وی شفاعت کند. پیامبر با دیدن عبدالله به عثمان گفت: چرا او را نکشتی؟ عثمان گفت: منتظر اشاره شما بودم. فرمود: «انّ الانبیاء لاتقتل بالایماء». پیامبران با اشاره نمی کشند.[19] اگر بتوان به این روایت اعتماد کرد، که دلیلی بر عدم اعتماد نیست، چگونه می توان اخبار مربوط به ترورهای افراد یاد شده را، که وفق منابع موجود تقریبا قتل تمامی آنها به اشاره و به طور غیر مستقیم مورد تأیید پیامبر صورت گرفته، پذیرفت؟ این سخن پیامبر آشکارا در تعارض با آن اخبار است.
باید افزود که صدور احکام قتل به عنوان قصاص یا جرائم دیگر به طور علنی برای محکومان غیابی داستان دیگری است که از شمول ترور و فتک و اغتیال خارج است. به ویژه در آن روزگار اساسا محکمه و دادرسی به شکل امروزین در نظام قبایلی عرب وجود نداشت. اما در شرایط جدید زندگی و در چارچوب نظام های حقوق و سیاسی مدرن، هیچ مجازاتی برای هیچ متهمی و حتی در مورد هیچ جرم اثبات شده ای بدون تشکیل دادگاه و بدون دادن حق دفاع به متهم و به طور کلی بدون رعایت تمام تشریفات قانونی، پذیرفته نیست و طبعا شریعت مبتنی بر حقوق و خرد و عد الت نمی تواند با آن موافق باشد.
توجیه ناموجه
در این میان شماری محققان مسلمان به نوعی تلاش می کنند که به صورت ناموجهی از این ترورها دفاع کنند و یکی از آنان سید جعفر العاملی است که در مقام توجیه این نوع ترورها (جز در مورد اسماء که به دلایلی در آن تردید دارد)، که خود آنها را «ترورهای سازمان یافته» می نامد، بر آمده و تلاش وافر به خرج داده که آنها را مشروع و مجار نشان دهد. او با قبول اصل اسلامی «اسلام قیدالفتک، فلایفتک مؤمن» مدعی است که این ترورهای سازمان یافته مشمول نهی فتک و اغتیال مورد نظر اسلام نیست. او چنین استدلال می کند: منظور از منع در مواردی است که طرف در امان قرار گرفته باشد، در حالی که یهودیان در آن مقطع نقض پیمان کرده و مسلمانان و پیامبر را هجو می کردند و به مسلمانان آزار می رساندند، از این رو آنان محارب بوده و از امان خارج بودند. او با این مفروضات می گوید دشمن در میدان جنگ امنیت ندارد و می توان بر اساس سخن نبوی «الحرب خدعه» با توسل به هر وسیله ای دشمن را از سر راه برداشت. می افزاید اشکال دارد که در میدان جنگ از پشت به دشمن حمله شود تا از شرّ او رهایی حاصل شود؟ ایشان به استناد روایتی مدعی است که فتک در شرایطی فتک و ترور به اذن امام جایز است. در عین حال وی بین «بین غدر» (=حیله) و «فتک» تمایز قایل است و مدعی است که غدر اعم از فتک است. در نهایت ایشان خودداری مسلم بن عقیل از کشتن ابن زیاد را به دلیل در امان بودن وی در خانه میزبان می داند نه به دلیل منع شرعی ترور و کشتن ابن زیاد. قابل تأمل این که ایشان مدعی است که معاویه بن ابی سفیان معتقد بود که کعب بن اشرف به حیله کشته شده و از این رو مظلوم بوده است. عاملی می افزاید که معاویه به انگیزه تنقیص و تحقیر پیامبر چنین سخنی گفته است.[20]
با اندک تأمل در این دعاوی روشن می شود که این نوع استدلال از مبانی استواری برخوردار نیست. حداقل سه نکته در این مورد قابل ذکر است. یکی این که جنگ در عرف و ادب سیاسی و نظامی تعریف دارد و هر نوع اختلاف و نزاع سیاسی را نمی توان جنگ و محاربه به معنای مصطلح آن دانست. با هیچ معیاری نمی توان اقدامات چند نفر از مخالفان را در آن مقطع مصداق «قتال» در چهارچوب گفتار قران و جنگ متعارف دانست. اگر هم چنین باشد وقتی که پیامبر در جنگها آغاز به جنگ نمی کرد، چگونه می توان پذیرفت که به فرمان او افرادی را ترور کنند و حتی زنی را در خانه اش و در خواب هنگامی که کودکش را شیر می دهد (اسماء بنت مروان) غافلانه بکشند؟ به ویژه او یک زن بود و در جنگ نمی توانست دخیل باشد و در اسلام نیز مجازات چنان زنانی مرگ نیست. چگونگی به قتل آوردن کعب بن اشرف، حداقل به گونه ای که در مغازی واقدی و دیگر منابع نقل شده، نشان از یک نقشه سازمان یافته به وسیله یک گروه ترور تحت نظارت مستقیم پیامبر دارد و در نهایت کعب را شبانه به حیله ای از رختخواب و از کنار همسرش بیرون می کشند و او را غافلانه در دل شب مورد حمله قرار می دهند و چند نفر همدست با برنامه حریف را به قتل می آورند. با توجه به اهمیت و نامتعارف بودن ماجرای قتل کعب، در سالیان بعد این رخداد مورد پرسش قرار گرفت و کسانی چون معاویه و مروان به آن معترض بودند.
دوم این که ساختار زبانی و بیانی «الاسلام قیدالفتک، المؤمن لایفتک» آشکارا اطلاق دارد و نمی توان نوعی از فتک را برای نوعی خاص از دشمن و مخالف مجاز شمرد. در دوران پس از بعثت استناد به این کلام نبوی نیز به گونه ای است که نشان می دهد همه از آن اطلاق فهمیده اند و دانسته نیست که محقق محترم این قیود را از کجا و چگونه کشف کرده است.
دیگر این که اگر قرار باشد برای از بین بردن دشمن (ولو در میدان جنگ) هر کاری مجاز باشد، دیگر نه از امنیت نشانی خواهد بود و نه از اخلاق و نه از عدالت اثری. در این صورت این همه ادعای اخلاق و عدالت و انصاف مورد ادعای مسلمانان برای اسلام و نبی اسلام چه معنایی خواهد یافت؟ اصولا اخلاق و انصاف و عدالت بیشتر در مواجهه با مخالفان و دشمنان، از جمله در میدان جنگ، معنا و مفهوم خواهد داشت تا در زندگی معمولی. به همین دلیل است که سیره نویسان و تاریخ نگاران مسلمان (به ویژه در روزگار کنونی) تلاش فراوان می کنند تا به گونه ای این نوع گزارشات را تحلیل و توجیه کنند که با عقل و منطق و سنت و سیره نبوی در تعارض نباشد. راه حل را نیز در این یافته اند که این قتلها را از شمول مفهوم فتک و اغتیال خارج کنند که به نظر نمی رسد راه حل مناسبی باشد. با این همه رخدادی چون ترور اسماء بنت مروان صرفا به اتهام هجوگویی چنان شنیع و غیر قابل دفاع است که حتی محققی چون مرتضی العاملی در آن تردید می افکند و یکی از سیره نگاران شیعی معاصر به صراحت می نویسد: «برای نگارنده- با شناختی که از سیره رسول خدا و مبانی اسلام دارم- هر گز پذیرفتنی نیست که کارهای ناشایسته ای از این دست، مجوز تهاجم به خانه زنی و کشتن او باشد».[21]
نکته بس مهم استناد عاملی به سخن پیامبر منسوب به پیامبر «الحرب خدعه» است. اما این استدلال نیز از جهات مختلف مخدوش می نماید.
بر اساس منابع موجود جمله مشهور «الحرب خدعه» به پیامبر منسوب است و از امام علی نیز نقل شده است، اما با چشم پوشی از این که آن را چه کسی گفته، می توان گفت که صرفا در ارتباط با جنگ یعنی اقدامات نظامی خدعه می تواند معنایی مشخص و معقول و مقبولی داشته باشد و گرنه حیله گری و فریب دادن دیگران به عنوان یک اصل اخلاقی هرگز قابل قبول نیست. در جنگها فریب و خدعه بدان معناست که به گونه ای رفتار کنید که دشمن نتواند از استراتژی شما آگاه شود و حتی در صورت لزوم در محاسبات خود دچار اشتباه شود. کاری که در فعالیت های نظامی تمام ارتش ها رایج است و مثلا برخی تسلیحات و یا ابزارها و آلات جنگی را استتار می کنند و یا لباس نظامیان را در جنگلها به رنگ درختان و در صحرا به شکل خاک صحرا در می آورند. به هرحال پیامبر و علی در رفتار فردی و سیاسی شان اهل خدعه و فریب نبودند. باید افزود چنان که گفته شد، اولا، فعالیت های تبلیغاتی مخالفان مصداق جنگ و وضعیت جنگی نبود و ثانیا، مهم تر این که غافل کشی ولو در مورد دشمنان در حال جنگ مشروع و مجاز نیست.
قابل تأمل این که در جریان تصمیم علی به برکناری معاویه از امارت شام، شخصی چون عبدالله بن عباس به استناد «الحرب خدعه»، از علی می خواهد که معاویه را موقتا تحمل کند تا زمانش را فرارسد اما علی آشکارا تن زد و حتی به بیان طعن آلود گفت این کار تو و معاویه است.[22]
قابل ذکر است که گیورگیو در این باب به نکته ای اشاره می کند که گرچه قابل توجه است اما از جهاتی با منابع موجود سازگار نیست. وی می نویسد: «اسماء بنت مروان، کعب بن اشرف و ابوعفک، که هر سه با شعر اسلام، مسلمانان، و پیامبر و خدا را هجو می کردند، به دست مسلمانان کشته شدند. با این که پیامبر از این ترورها نفرت داشت نتوانست کاری و اقدامی در جهات مجازات قاتلین بکند. چرا که طبق قرارداد سال اول (قانون اساسی مدینه) هر قبیله از نظر قضایی و حقوقی استقلال کامل داشت و فقط رئیس قبیله می توانست مجازات جاری کند».[23]
لازم است به این نکته مهم نیز اشاره شود که اگر چنین رفتاری از پیامبراسلام سر زده بود، نه تنها قطعا در سنت گفتاری و رفتاری برخی شخصیت های معتبر در نیم قرن اول اسلام تحریم ونهی نمی شد، بلکه حکم «جواز» از آن استنباط می شد. کسانی که با شیوه اجتهاد و فقاهت آشنایند به خوبی از اهمیت این نکته آگاه هستند.
[1] . واقدی، مغازی، جلد 1، ص 127.
[2] . بیرونی در «آثارالباقیه» (ص 330) پس از نقل مطلب مذکور می افزاید: اما چون روزه رمضان واجب شد روزه یهودی متروک ماند این در حالی بود که پیامبر در مورد روزه پیشین امر و نهی خاصی نکرد.
[3] . به گفته گیورگیو (محمد پیامبری که از نو باید شناخت، ص 170) یهودیان امیدوار بودند که محمد پس از ورود به مدینه آئین یهود را انتخاب کند و چون چنین نشد و حتی قبله تغییر کرد و محمد در قبا در روز جمعه نماز جمعه خواند و آن روز را روز عبادت خاص قرار داد، مخالفت خود را علنی و آشکار کردند.
[4] . ابن هشام، سیره، جلد 2، ص 396.
[5] . ابن حجر، الاصابه، جلد 1، ص 306.
[6] . جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جلد 6، ص 543-545 و 548.
[7] . طه حسین، آئینه اسلام، ص 63.
[8] . مرنیسی، فاطمه، زنان پرده نشین و مردان جوشن پوش، ص 132-133.
[9] . واقدی؛ مغازی، جلد 1، ص 268 و 273.
[10] . ولز. ه ج، کلیات تاریخ، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351، جلد 1، ص 751.
[11] . آورده اند که وقتی زن مسلمان روی زمین نشسته بود، مردی یهودی بدون آن که زن متوجه شود، پشت سر زن نشست و با خاری دامنش را به پشتش گره زود، چون آن زن برخاست سرین و پشتش برهنه شد (چرا که در آن زمان هنوز اعراب از جامه های زیرین استفاده نمی کردند) و یهودیان خندیدند.
[12] . طه حسین (آئینه اسلام، ص 64) می گوید پیغمبر از اموال بنی قینقاع جز اسلحه چیزی نگرفت.
آرمسترانگ (محمد پیامبری برای زمان، ترجمه فرهاد مهدوی، آلمان، 2008، ص 125) می گوید: طی فاصله ای کوتاه دو ساله، محمد دو قبیله قدرتمند را از مدینه اخراج کرد، و مسلمانها اداره بازار تعطیل شده توسط قینقاع را بر عهده گرفتند. چنان که دیدیم، این هدف محمد نبود. او قصد داشت چرخه خشونت متوقف شود و از کار بیفتد، نه این که ادامه یابد.
منابع این قسمت: واقدی، مغازی، جلد 1، ص 127-129.؛ طبری، تاریخ، جلد 2، ص 479؛ رفیع الدین، سیرت رسول الله، جلد 2، ص 631 – 634.
قابل تأمل این که در رفیع الدین موضوع اخراج بنی قینقاع نیامده است
[13] . نویسنده کتاب بیست و سه سال(علی دشتی) از این اقدام کعب به «مغازله با زنان مسلمان» یاد می کند. ص 166.
[14] . ابن هشام، جلد 2، ص 359؛ واقدی، مغازی، جلد 1، ص 130-140؛ جمحی، محمدبن سلام، طبقات الشعراء، تحقیق طه احمد ابراهیم ، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2001، ص 107
در واقدی (جلد 1، ص 139) سخن شگفتی آمده است. گفته شده که پس از کشته شدن کعب بن اشرف، محمد فرمان داد هر یک از سران یهود را یافتنند بکشندشان. هرچند وفق همان گزارش، جز یک مورد قتلی رخ نداد (قتل ابن سُنینَه یهودی)، اما چنین می نماید که این فرمان (البته در صورت صحت)، برای ایجاد هراس در دل مخالفانی بود که عملا سر به شورش برداشته و رسما با پیامبر و مسلمانان وارد جنگ شده بودند و از رو بیشتر بازدارنده بود تا اقدامی جدی و عملی. گواه این احتمال آن است که پس از آن سران مخالفان یهودی ترسیده نزد پیامبر آمده عهدنامه ای را امضا کرده و متعهد شدند تا راه کعب بن اشرف را ادامه ندهند.
[15] . واقدی، مغازی، جلد 1، ص 124-125.
[16] . واقدی، مغازی، جلد 1، ص 126.
[17] . واقدی، مغازی، جلد 1، ص 292-294؛ جمحی، طبقات الشعراء، 106؛ طبری، تاریخ، جلد 2، ص 493 – 499.
[18] . منابع این حدیث و اقوال یاد شده عبارتند از: بلاذری، انساب الاشراف (زندگی علی)، ص 253؛ تاریخ طبری، جلد 4، ص 271؛ ابوحنیفه دینوری، اخبارالطوال، ص 283؛ کامل ابن اثیر، جلد 4، ص 27؛ ابن اعثم، فتوح، جلد 5، ص 43 (قابل تأمل این که مسلم روایت را مستقیما از علی نقل می کند و نامی از پیامبر نمی برد)؛ طوسی، تهذیب، جلد 1، ص 214؛ کلینی، جلد 7، ص 375؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، جلد 1، ص 219؛ ابن کثیر، البدایه، جلد 8، ص 60؛ قیومی، جواد، صحیفه الزهرا، انتشارات جامعه مدرسبن حوزه علمیه قم، 1376، ص 88. قابل ذکر این که برخی منابع یاد شده برگرفته از مقاله «حرمت شرعی ترور» اثر محسن کدیور است که در کتاب «دغدغه های دینی» و نیز در کتاب «حق الناس» ایشان آمده است.
[19] . تاریخ یعوبی، جلد 1، ص 419.
[20] . سید جعفر العاملی، الصحیح من سیره نبی الاعظم، جلد 6، ص 43-46.
[21] . عبدالمجید معادیخواه، تاریخ اسلام، جلد اول، ص 326.
[22] . این جمله علی با سخن دیگر وی در نهج البلاغه (خطبه 41) هماهنگ است که در آنجا آشکارا از هر نوع نیرنگ و حیله و خدعه ای نهی می کند. در وسائل الشیعه (جلد 11، ص 51) چند روایت از امام علی و امام صادق در نهی از غدر و فریب نقل شده است. از علی نقل شده که اگر بیزاری ام از فریبکاری نبود من هوشمندترین عرب بودم. در ادامه همان روایت علی اهل غدر را فاجر و فاجر را کافر دانسته است. در روایتی از امام صادق آمده است «بر مسلمان روا نیست که فریب دهد و یا به فریبکاری فرمان دهد». اما در همانجا (ص 96) جمله «الحرب خدعه» از قول علی به پیامبر نسبت داده شده که در جنگ خندق گفت. و شگفت این که در ادامه به طور متناقض ادعا شده که علی در صفین، ضمن نقل جمله پیامبر، خود نیز به نوعی خدعه و فریب به کار برده است!
[23] . گیورگیو، محمد پیامبری که از نو باید شناخت، ص 241-242.