پرسش:
به نظر بنده می رسد شما به تازگی به این نتیجه رسیده اید که علت عقب ماندگی مسلمانان خود اسلام. آیا برداشت بنده صحیح است؟
پاسخ:
با سلام و پوزش
نمی دانم از کجای گفته های من برداشت کرده اید که علت عقب ماندگی مسلمانان خود اسلام است؟ اگر چنبن باشد پس چرا اسلام نه تنها مانع زایش تمدن اسلامی در قرون نخست و میانه اسلامی نشد بلکه به لحاظ نظری و ایجاد زمینه های ذهنی و معرفتی در زایش و تحکیم چنین تمدنی کمک کرد؟ البته این دیگر سخن خاورشناسان غربی است نه لزوما دعوی من مسلمان.
با این همه، چنین می اندیشم که انواع تفاسیری که از همان قرون نخست اسلامی در میان مسلمانان از اسلام و متون و منابع اسلامی (از خدا و وحی و قرآن بگیرید تا گستره نبوت و نقش شریعت و استیلای فقیهان و محدثان و غلبه اشعریت و سرکوب عقلگرایان معتزلی تا جبرگرایی و تقدیرگرایی و تصوف زدگی و . . .) پدید آمد (و صد البته عوامل ذهنی و عملی متنوع دیگر) سیر انحطاطی و نزولی مسلمانان و تمدن و فرهنگ پویای نخستین آغاز شد و امروز نیز همان آموزه ها به سهم خود در عقب ماندگی مسلمانان نقش ایفا می کنند.
لازم است به این نکته هم اشاره کنم که من ذاتگرا (حداقل به مفهوم ارسطویی آن) نیستم تا بگویم ذات اسلام چنین است و یا چنان؛ از این منظر، نوعی تفسیر از اسلام می تواند عامل آزادی و رهایی و پیشرفت و عزت باشد و نوعی دیگر خلاف آن نتجیه دهد. ما تا کنون هر دو روی سکه را آزموده ایم. مصلحان مسلمان در صد و پنجاه سال اخیر تلاش کرده و می کنند با تغییر بینش مسلمانان عوامل عقب ماندگی تمدنی را کنار بزنند و بسترهای ذهنی لازم برای پیشرف تمدنی و فرهنگی ایجاد کنند. کاری که در غرب مسیحی نیز انجام شد. در غرب مردم تغییر دین ندادند بلکه تغییر بینش دینی دادند و در بستر چنین تحولاتی راهی به قرون جدید گشوده شد.