اشاره: متن زیر حاصل گفتگویی مکتوب آقای حسین نوش¬آذر با من است که در تاریح هشتم مرداد ماه 94 در تارنمای رادیو زمانه منتشر شده است.
آیا قرآن یک متن بی تاریخ است که در لحظاتی متافیزیکی آفریده شده؟
پاسخ: با هر نگاهی به متن قرآن، قرآن نمی تواند بی تاریخ باشد. زمان و مکان نزول و چگونگی جمع و تدوین و ویرایش قرآن موجود در چند دوره تا حدودی روشن است (هرچند خوشبختانه قرآن توبینگن و بیرمنگام پاره ای از ابهامات پیشین را در باب تاریخ قرآن برطرف می کند). در هرحال این متن در خلاء و در عالم انتزاع و تخیل پدید نیامده است.
طبق دیدگاه کلامی و اعتقادی عموم مسلمانان، این کلمات به زبان عربی حجازی (عرب قریش در سده هفتم میلادی) نازل شده و این دقیقا به معنای زمان و مکان داشتن متنی است که ترکیبی از حروف، جملات، آیات و سوره هاست. به لحاظ فلسفی زمانی که نطفه یک فکر و یا ایده در ذهن و یا به تعبیر فیلسوفان در قوه خیال آدمی بسته می شود (ولو این که این فکر از خداوند و یا جایی القا شده باشد)، وارد تاریخ شده و با جامه گرفتن آن فکر و ایده به الفاظ و کلمات، تاریخیت گفتار و یا نوشتار به کمال می رسد. از این نظر بین گفتارها و یا نوشتارهای عادی بشری و یا وحیانی و شهودی (عرفانی) فرق فارقی نیست. بدین ترتیب متن کنونی قرآن به هر تقدیر متنی بشری است و در تخته بند تاریخیت (زبان، فرهنگ، زمان، مکان و . . .) است و درست به همین دلیل متنی قابل خواندن و مهمتر از آن قابل فهم و تفسیر است.
از منظر دیگری هم قرآن تاریخی است و آن این که وحی الهی برای مخاطبان خاص و در زبان و فرهنگ خاص و برای اهداف ویژه نازل شده و در این روند عملا گریزی جز رعایت زبان و ادبیات مردمان مخاطب (فرهنگ زمانه) و رعایت مقتضیات زمان و مکان نبوده است. این همان واقعیتی است که در خود قرآن به «ضرورت ارسال رسول به لسان قوم» تعبیر شده است (سوره ابراهیم/آیه 4). «لسان قوم» یعنی همان زبان و فرهنگ و در نتیجه جامه تاریخیت. موضوع مهم «اساب¬النزول» در فهم و تفسیر متن قرآن، مهری تأییدی است بر واقعیت تاریخیت وحی و نبوت.
آیا خبرهایی مانند کشف کهن‌ترین نسخه قرآن در حوزه‌ها بازتاب پیدا می‌کند و زمینه‌ساز بحث‌هایی پیرامون آن است یا خیر؟
پاسخ: علمای حوزه ها، که غالبا مسن و کهن سال اند، عموما با جهان جدید و تحولات فرهنگی و مدنی و تکنولوژیک آن بیگانه اند و هنوز در جهان ماقبل مدرن زندگی می کنند. فقیهان و عالمان اسلامی گرفتار تأخر فرهنگی و زمان پریشی اند و به همین دلیل جهان اسلام و مسلمانان نیز دیری است گه گرفتار عقب ماندگی و تأخر تمدنی هستند. این فقیهان حتی با هیچ یک از زبانهای زنده غربی آشنایی ندارند تا حداقل بی واسطه با دانش ها و فرآورده های علمی و فرهنگی و تمدنی غربی و در واقع جهانی آشنا بشوند.
با توجه به این واقعیت، تحولات گاه شگرف علمی و فکری جهانی کمتر خواب سنگین حوزویان سنتی را آشفته می کند. البته ممکن است انتشار اخباری از نوع کشف قرآن توبینگن آلمان در سال گذشته و یا قرآن بیرمنگام حضرات را کمی خوشحال کند چرا که چنین اخباری به نوعی موجب تقویت ایمان و تحکیم مواضع سنتی مسلمانان می شوند و حال آن که در این نیم قرن اخیر تحقیقات گسترده و عمیقی در جهان غربی حول قرآن و تاریخ آن صورت گرفته که بخش هایی از آن موجب بی اعتباری افکار و آموزه های سنتی مؤمنان می شود اما این عالمان یا از آنها بی خبر اند و یا آنها را چندان جدی نمی گیرند و همچنان به آموزه های سنتی خود دل خوش کرده اند.
با این همه، در چند دهه اخیر در ایران و به طور خاص در حوزه قم نسل تازه ای از طلاب به عرصه آمده اند که برخی از آنان با زبان انگلیسی (و گاه غیر انگلیسی) آشنا هستند و از طرق مختلف (از جمله تحصیل و گاه تحقیق در دانشگاههای غرب و حضور در برخی کنفرانسهای علمی و روابط فرهنگی و علمی با جهان مدرن) با پاره هایی از تحولات فرهنگی و از جمله دین شناسی و قرآن پژوهشی جدی غربیان آشنا شده اند و این شمار افراد، که البته شمارشان هنوز اندک است، این تحقیقات و کشفیات و به طور کلی آرای تازه را جدی می گیرند و تلاش می کنند دانش خود را روزآمد کنند.
روشنفکران دینی چگونه می‌اندیشند؟ آیا آنها به متن نگاه تاریخی دارند؟
پاسخ: روشنفکران یا نواندیشان مسلمان در جهان اسلام (حداقل در نیم قرن اخیر) غالبا قرآن را تاریخی می دانند و از این رو با رویکرد تاریخی این متن دینی را تفسیر و تعبیر می کنند. با توجه به این نگرش و روش فهم متن است که این نواندیشان مسلمان معتقدند که آیات مدنی و حقوقی اسلام و قرآن ثابت و جاودانه نیستند و از رو این شمار احکام در همان آغاز نیز موقت و تابع زمان مکان بوده اند. آشنایی نسبی و یا کامل این شمار متفکران با انواع معرفت شناسی های جدید و به طور خاص هرمونتیک معرفتی و فلسفی مدرن، سبب این تحول مهم پارادایمی و معرفت شناسانه دینی شده است.
البته در تحلیل و تفسیر نظریه تاریخیت قرآن، معرکه آرایی وجود دارد و انواع نظریه درون پارادایمی پدید آمده است که البته در ارتباط با پرسش شما چندان اهمیتی ندارد.
چرا سنتی‌ها با نگاه تاریخی به متن مشکل دارند؟
پاسخ: دلیلش روشن است. قرنها نظریه فراتاریخیت قرآن رواج داشته و دارد و بر اساس آن تمام آیات قرآن و بالضروره دین اسلام و تمام معارف آن و بیشتر فقه و اجتهاد تفسیر و تحلیل شده و به توده های مذهبی و مقلد فروخته شده است. حال اگر تاریخیت قرآن پدیرفته شود، پیامدهای نامطلوبی برای عالمان و فقیهان سنتی و دلبسته به ادوار کهن به بار می آورد. نخستین الزام منطقی باور به تاریخیت قرآن، تن دادن به نقدپذیری قرآن است و در این چهارچوب عالم دین باید قبول کنند که قرآن نیز مانند دیگر متون بشری است و می تواند از منظرهای مختلف ادبی، علمی، فلسفی، تاریخی (قصص قرآن)، حقوقی و . . .مورد نقد و بررسی و آزمون قرار بگیرد. روشن است که این نظریه الزاماتی دارد که در نهایت ممکن است اساس دیانت و معارف سنتی اسلامی (فقه و کلام و حدیث و تفسیر) را دچار مخاطرات کند و موجب تزلزل امور ایمانی بشود. چالش دین و فلسفه در دنیای قدیم و نزاع دین و علم در دو قرن اخیر در جهان اسلام برآمده از همین نگرش و جدال است.
صرف نظر از نگاه معرفتی به ماجرا، از منظر منافع و منزلت نیز اندیشه تاریخیت قرآن و اسلام، به زیان حامیان و حاملان سنتی دین است. زیرا نگاه تاریخی به وحی و نبوت و قرآن، به ویژه قرآن به عنوان معتبرترین سند دین-شناخت مسلمانان، به کلی دین و معارف دینی و بیشتر فقه و تفسیر را از اختیار انحصاری فقیهان و مفسران رسمی اسلام خارج می کند و این حداقل به معنای نفی ولایت انحصاری عالمان دینی در تفسیر دین و به ویژه خلع ید از آنان در صدور فتوا به نام خدا و پیامبر است.
به طور کلی قبول تاریخیت وحی و نبوت، یک انقلاب عظیم و زیر و زبر کننده دینی را در سرای روحانیت و متولیان سنتی اسلام پدید خواهد آورد؛ به گونه ای که نظرا و عملا مقام و منزلت و موقعیت سنتی این متولیان نیز دچار دگرگونی بنیادین خواهد شد و چنین رخدادی صد البته نمی تواند مطلوب باشد.