در خیبر چه گذشت؟

جستارهایی در تاریخ هفتاد سال نخست اسلام-قسمت دوازدهمn n واپسین برخوردی که بین مسلمانان و یهودیان رخ داد، پیکار خیبر است که در این جستار ابتدا شرحی از آن واقعه ارائه می شود و بعد چند نکته قابل توجه مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.nالف. چگونگی و چرایی پیکار خیبرnپیکار خیبر در سال هفتم هجرت روی داد اما در ماه آن اختلاف است. عموما آن را در محرم می دانند ولی واقدی می گوید که در صفر و یا آغاز ربیع الاول بوده است. به روایت این مورخ، رخداد خیبر در فصل تابستان بوده است. این واقعه مهم در منابع تاریخی و سیر (و بیش از همه در مغازی واقدی) به تفصیل آمده و، با این که گزارش یک دستی از رخداهای خیبر دشوار است، در اینجا می کوشم به استناد منابع موجود و کوتاهی اخبار آن را گزارش کنم.nگفته شد که از سال دوم، مخالفت ها و حتی توطئه های پنهانی و آشکار فراوان یهودیان بر ضد محمد و مسلمانان آغاز شد و به زودی به خشونت و درگیری خونین کشیده شد که آخرین آنها واقعة بنی قریظه و سرانجام (طبق نقل مشهور) نابودی آنان بود. پس از آن در درون مدینه یهودیان پایگاه مشخص و استواری نداشتند اما هنوز در منطقه حضور داشتند که مهم ترین پایگاه آنان قلاع مهم خیبر بود.nبه روایت جوادعلی کهن ترین سند مکتوبی که اسم خیبر در آن آمده مربوط به سندی است که به سال 568 میلادی است. برخی گفته اند «خیبر» نامی است عبری و معادل حصن (=دژ) در عربی است و یا عبری اما به معنای طائفه و جماعت است. خیبر دارای آب فراوان و زمینهایی حاصلخیز بود و به زراعت شهرت داشت و نخلستان بزرگی داشت. گمان رفته که یهودیان خیبر از نسل «رکاب» یاد شده در تورات است (دوم پادشاهان، باب دهم، آیات 15-28). یهودیان خیبر به شجاعت در میان یهودیان حجاز شناخته شده بودند. به روایتی خیبر دارای هفت قلعه مهم بود که آنان را از تجاوزات اعراب و غارتشان محفوظ نگه می داشت. خیبر در نود کیلومتری جنوب مدینه در سمت شام قرار داشت. این ناحیه به تعبیر یاقوت «ولایت»ی بوده که مشتمل بر هفت قلعه بوده است. هرچند آیتی تعداد این قلاع را تا ده قلعه شمرده است.nnاحتمالا در پی دریافت خبر توطئه ای از سوی یهودیان خیبر، پیامبر تصمیم گرفت این آخرین سنگر یهود را نیز فرور یزد. وی در نخستین اقدام خود، در زمینی که بین خیبر و غطفان فاصله می انداخت، فرود آمد تا مانع پیوستن غطفان به ساکنان خیبر شود، که تجربه نشان داد این پیش بینی کاملا به جا بود و این اقدام استراتژیک در نهایت به شکست خیبرنشینان کمک کرد. هرچند وفق گزارش واقدی، جنگجویان غطفان به خیبریان پیوسته و بعدها آنها را رها کرده و به تعبیر این مورخ گریختند. به گفته او، آنان سه رز پیش از ورود سپاه محمد، وارد خیبر شده بودند. حتی وی می افزاید، تلاش های محمد برای عدم همکاری غطفیان با خیبریان، بی فایده و نافرجام بود.nاین قلاع غالبا در میان جلگه های سنگ آتش فشان قرار داشتند و از حریم های دفاعی استواری برخوردار بودند و راههای ورود و نفوذ به این دژهای استوار بسیار دشوار بود. هم آب فراوان بود و هم مواد غذایی لازم برای یک جنگ درازمدت و در شرایط محاصره، سنجیده فراهم شده بود. گشودن این قلاع کار دشواری بود. به ویژه که توازن قوا نیز به سود یهودیان بود. به نقل واقدی، در خیبر ده هزار جنگجو بود و هزار تن زره پوش بودند. از ادوات جنگی پیشرفته ای (مانند منجنیق) نیز بهره داشتند. افزون برآن، با غطفان نیز هم پیمان شده و چهار هزار جنگجو نیز از این قبیله بزرگ و مشهور به خیبریان پیوسته بودند. در برابر، مسلمانان بسیار اندک بودند. به گزارش واقدی، مسلمانان هزار و چهارصد نفر بودند و دویست اسب داشتند. ابزار جنگی نیز عمدتا شمشیر بود. از نظر معیشت نیز بسیار در تنگنا بوده و حتی گفته شده برای تغذیه و در واقع زنده ماندن از علف و یا گوشت حیوانات اهلی استفاده می کردند. یهودیان زنان و فرزندانشان را در یک قلعه نهاده بودند تا بهتر بتوانند بجنگند و دلیرانه تر مقاومت کنند. nطی یک سلسه عملیات و تدابیر سنجیده نظامی این قلاع به محاصره در آمدند و در نهایت غالبا از طریق صلح و یا جنگ یکی پس از دیگری به تصرف مسلمانان درآمدند. اما کار تسخیر قلعة قموص یا ناعم مشکل شد و رزمندگان مسلمان نتوانستند کاری از پیش ببرند. ابوبکر و عمر نیز کاری از پیش نبردند. به روایت ابن هشام و واقدی، پیامبر در آخرین تصمیم فرمود: «لُا عطینَ هذاه­الرّایه غدا رجلا یفَتَح اللُه علی یدیه، لیس الفرّار یُحّب­الله و رسولَه و یُحّبه الله و رسولَه». بامداد پرچم فرماندهی را به دست علی بن ابی طالب داد. با مجاهدت فوق العاده و تدبیر علی، این قلعه نیز گشوده و تسخیر شد. مرحب، قهرمان معروف یهود، در این پیکار به دست علی (و یا دیگری) کشته شد. بدین ترتیب، قلاع سرزمین خیبر جملگی تسخیر شدند. مردانی از یهود به قتل آمدند و شماری از مسلمانان (15 تن یا 28 تن) کشته شدند و از یهودیان نیز 93 نفر به قتل آمدند. در هرحال یهودیان جملگی تسلیم شدند. پیکار خیبر در مجموع یک ماه به طول انجامید. اگر بتوان به گزارش واقدی اعتماد کرد، برخی از یهودیان (به هر دلیل) با جاسوسی و اقدامات دیگر علیه هم گروه خود، به پیروزی مسلمانان و شکست یهودیان کمک کردند. شعار مسلمانان در این سلسه پیکارها «یا منصور، اَمِت» (ای یاری شده، بمیران) بود. این شعار بعدها در برخی جنگهای مسلمانان بارها تکرار شد.nگروهی از یهودیان پیشنهاد کردند که محمد آنان را نکشد و تبعید شوند، که پذیرفته شد. سایر مناطق یهودی نشین مانند فدک، وادی القری و تیماء از ماجرای خیبر درس گرفتند. آنها بدون هیچ بحث و جدلی، خواهان روابط مشابهی بودند. در همین رابطه، شرایطی همانند خیبر و یا بهتر با آنها برقرار گردید. به آنها اجازه داده شد که دارایی های خود را نگهدارند مشروط به آن که مالیات بپردازند. یهودیان خیبر پیشنهاد کردند که چون منطقة خیبر کشاورزی است و آنان در امور کشاورزی خود آگاهترند، محمد زمین هایشان را از آنان نگیرد ولی محصول آن بین مسلمانان و آنان به طور برابر تقسیم شود که مقبول افتاد.[1]در واقع این زمینها به تعبیر فقهی بعدی از باب «مساقات» به صاحبان زمین واگذار شد. طبق گزارش ابن هشام، مالیات سرانه جزیه نیز بر آنان مقرر شد.[2] کسانی که از طریق جنگ به دست فاتحان در آمده بودند، به اسارت درآمدند. صفیّه، دختر حُییّ بن اخطب و همسر کنانه بن ربیع، از اسیران و جزو غنایم بود که سهم دحیه کلبی بود، پیامبر او را خرید و آزاد کرد و آنگاه او را به همسری انتخاب کرد. وی بعدها از همسران محبوب پیامبر بود.nبا تسخیر دژهای خیبر، غنایم و اموال فراوانی به دست آمد. به رغم این که پیامبر در آغاز فرموده بود کسی به خاطر به دست آوردن غنایم نیاید و بلکه صرفا برای جهاد در سپاه خیبر شرکت کند، اما به هر تقدیر، این غنایم بی سابقه بین مسلمانان تقسیم شد. غنایم نیز بین کسانی که در حدیبیه بودند (ولو این که در خیبر نبوده باشند). در این سفر جنگی شماری از زنان (به گفته واقدی بیست تن) نیز همراه بودند و از غنایم بهره ای نیز به آنان داده شد. به گفتة واقدی و دیگران، یهودیان پس از فتح خیبر کنیسه های خود را گشودند و تمام اوراق مقدس آنان که به دست مسلمانان افتاد بوده به آنها پس داده شد.nنکته قابل توجه این که گزارش شده برخی یهودیان مدینه نیز همراه کاروان نظامی پیامبر بودند که البته روشن نیست به چه دلیل چنین کرده بودند؛ از باب دشمنی خاص و رقابت درونی بوده و یا از باب مصلحت اندیشی و ارادی و مختارانه.n ب. چند نکته تحلیلی در واقعه خیبرnدر ارتباط با فتح خیبر چند نکته جای پرسش و تأمل دارد:nیکم. با فروپاشی خیبر به عنوان آخرین پایگاه و سنگر مقاومت یهودیان منطقه، نزاع بین یهودیان و مسلمانان نیز پایان یافت و این برای محمد و مسلمانان موجب امنیت و آرامش بود. چندی بعد با فتح مکه، این پیروزی و امنیت کامل شد. می توان گمانه زنی کرد که شکست جبهه متحد یهود و قریش و برخی قبایل از جمله غطفان در فح مکه بی تأثیر نبوده است. به گفته رودنسون، یهودیان، از هرگونه مقاومت سازمان یافته عاجز ماندند. تلاش های آنان برای فرار نیز به جایی نرسید.nاما شگفت است که این پیروزی، به رغم اهمیتی که داشته است، تقریبا بازتاب روشنی در قرآن ندارد و این در حالی است که در مواردی رخدادهای بسیار کم اهمیت تری در آیات قرآن گزارشی و اشارتی دیده می شود. وفق گزارش برخی از منابع (از جمله واقدی)، آیات 1 و 15 سوره فتح، که به «مغانم» اشاره دارد، در باره جنگ خیبر است و همین طور آیه 27 سوره احزاب.nدوم. نکته مهم و قابل توجه این است که فتح خیبر، به رغم اهمیت فراوان نظامی و استراتژیک و نیز سیاسی، بسیار کم هزینه و کم تلفات به فرجام رسید. مجموع تلفات آن حدود 110 نفر بوده است و این رقم در یک پیکار مداوم یک ماهه و در قبال وضعیت نظامی و انبوهی سپاه یهود بسیار اندک می نماید. احتمالا دو دلیل در این رخداد نقش داشته است. یکی تدابیر جنگی و سیاسی پیامبر، که مانند هر فرمانده با تدبیر و مسئول جنگی می کوشید تلفات به حداقل برسد، و دیگر این که بخش مهمی از قلاع با صلح تسلیم شده و در تسخیر مسلمانان قرار گرفت. وفق فرمان قرآن مبنی بر قبول پیشنهاد صلح دشمن در هر شرایطی(آیه 61 سوره انفال)، پیامبر از تمام پیشنهادهای صلح خیبریان استقبال کرد. از پیامدهای قهری چنین روندی، عدم اعمال خشونت و برخورد دوستانه تر (در قیاس با سه گروه یهودی پیشین) بوده و به همین دلیل ساکنان یهودی خیبر عموما بر جای ماندند و بعدها (حداقل تا زمان خلافت عمر) در سرزمین اجدادی خود ماندند. هرچند از این روایت واقدی که یکی از زمان یهودی از طریق غذای مسموم قصد کشتن محمد را داشت، می توان فهمید که یهودیان همچنان خشمگین بوده و نفرت خود را از قوم فاتح پنهان نمی کرد؛ واکنشی که طبیعی می نمود.nسوم. مورد دیگر پرسش از چگونگی و چرایی پیکار خیبر است. در واقع، طرح این پرسش که آیا جنک خیبر مصداقمی جهاد ابتدایی است و یا دفاعی.nمی دانیم که جهاد اسلامی را در فقه به دو نوع کلان تقسیم کرده اند: جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی. جهاد ابتدایی، چنان که از عنوان آن روشن می شود، به معنای کشورگشایی و پیکار برای مسلمان کردن غیر مسلمانان است و به عبارت روشن تر تحقق «اسلام یا شمشیر». اما جهاد دفاعی، باز چنان که از عنوانش پیداست، به معنای دفاع از خود در صورت تجاوز است. به استناد منابع جنگهای عصر نبوی، عموما جنگها دفاعی بوده ولی در مورد رخداد خیبر جای پرسش و ابهام است. اما به گمانم برخورد با یهودیان خیبر نمی تواند مصداقی از جهاد ابتدایی باشد. چرا که:nاولا، از مجموع گزارش های منابع چنین استنباط می شود که یهودیان خیبر از پیش برای جنگ با محمد و مسلمانان آماده شده بودند و گواه آن نیز دعوت از غطفان برای این مصاف و ورود چهار هزار رزمنده این قبیله به خیبر است که به ازای واگذاری یک سال خرمای خیبر به آنان، تن به همکاری داده بودند. افزون بر آن، گزارش شده است که بزرگان خیبر از یهودیان تیماء و فدک و وادی القری کمک خواسته بودند. شواهد و قراین نشان می دهد که یهودیان بنی نضر، که پیش از آن از قلعه خود گریخته و در خیبر پناه گرفته بودند، در کار تحریک خیبریان بر ضد محمد و مسلمانان بودند. حتی وفق گزارشی کار خیبریان به دست اشراف بنی نضیر افتاده بود. گزارش شده است که قریش نیز با خیبریان همدل و همراه بودند و شاید هم وعده همکاری نهانی داده بودند. زیرا پس از برقراری صلح حدیبیه، که به تازگی منعقد شده بود، آنان نمی توانستند حداقل آشکارا بر علیه مسلمانان وارد جنگ و یا هم پیمانی با جبهه معارضان بشوند. nثانیا، واقعیت این است که گزارش های منابع (از جمله واقدی که مفصل ترین اخبار را در ارتباط با خیبر آورده) در این باب چندان روشن نیست. از برخی اخبار چنین استنباط می شود که خیبریان پس از اطلاع از حمله مسلمانان به خیبر از رزمندگان غطفان دعوت به همکاری کرده بودند. اگر چنین باشد، روشن است که مسئولیت آغاز جنگ با آنان نیست. با این حال، اگر گزارش آمادگی جنگی یهودیان و بسیج نیرویی عظیم بر ضد مسلمانان (چهارده هزار در برابر هزار و چهار صد نفر) را در کنار دلایل و مستندات دیگر قرار دهیم، نظریه جهاد ابتدایی تا حدود زیادی تضعیف می شود و جهاد دفاعی تقویت.nدر هرحال مهم آن است که نخست باید تکلیف خود را با نظریه رایج مشروعیت جهاد ابتدایی در فقه روشن کنیم. اگر به این نظریه معتقد باشیم، البته مشکلی در باب حمله ابتدایی پیامبر به یهودیان وجود ندارد، ولی اگر این نظریه، در چهارچوب اندیشه اسلامی، قابل قبول نباشد، باید مطمئن بود که چنین تهاجمی ابتدایی نبوده و بدون دلیل موجه انجام نشده است. هرچند که اکنون انگیزه ها و زمینه های آن در منابع آشکار نباشد.nاز آنجا که راقم این سطور به جهاد ابتدایی اعتقاد ندارد و آن را با محکمات دینی اسلام سازگار نمی یابد (در جستاری دیگر در باب جهاد به تفصیل سخن خواهم گفت)، طبعا نمی تواند جنگ خیبر را مصداق جهاد ابتدایی بداند. برای مدلل کردن این نظریه، می توان به دلایل مختلف استناد کرد و یکی از آنها این است که یهودیان به صراحت قرآن اهل کتاب دانسته شده و آنان تحت شرایطی در سرزمین مسلمانان و در پناه نظام حکومتی از آزادی عقیده و اجرای شریعت خود برخوردارند. در این صورت، چگونه می توان برای تحمیل عقیده و دین، عنصری که مقوم مفهوم جهاد ابتدایی است، بر آنان شمشیر کشید و به آنان حمله نظامی کرد؟ برای نگارنده روشن است که نظریه فقهی جواز (و یا مهم تر وجوب) جهاد ابتدایی در عصر فتوحات و به انگیزه توجیه کشورگشایی های فرمانروایان مسلمان ساخته و پرداخته شده است. اگر عنصر تحمیل عقیده را از تحلیل ماجرای خیبر حذف کنیم، دیگر چه دلیلی جز توطئه خیبریان و آمادگی حمله به مدینه می تواند در تصمیم به حمله به آنان دخیل باشد؟ حداکثر چیزی که می توان گفت این است که محمد در این کار دست به حمله پیشگیرانه زده است. اگر به واقع سپاه چهارده هزار نفری خیبر و آن هم با ساز و برگ های جنگی بیشتر و پیشرفته و همراه با آذوقه و امکانات فزون تر در حمله پیش قدم می شد و مدینه را به محاصره می گرفت، چه اتفاق می افتاد؟ nچهارم. در گزارش واقدی آمده است که به فرمان پیامبر، در جریان خیبر چند درخت خرما قطع شد و در زمانی نیز برای تسلیم شدن یهودیان در محاصره آب کاریز قطع شد.nدر این مورد نیز همان مطالب تحلیلی قطع درختان بنی نضیر قابل طرح و استدلال است. چنان که گفته شد، این شیوه با سنت نبوی در جنگها (غزوات و سریه ها) سازگار نیست. مگر این که نظریه کسانی چون رودنسون و آرمسترانگ را قبول کنیم که در سنت اعراب قطع یک شاخه و یا یک درخت نشانه قطعی بودن جنگ بدانیم[3] که در این صورت ماهیت ماجرا به کلی متفاوت خواهد بود. قابل تأمل است که واقدی آورده که پیامبر فرمان قطع درختان را داد و بلافاصله یکی از اصحاب خلاف بودن آن را به یاد پیامبر آورد و او نیز فورا فرمان لغو آن را داد. در مورد قطع آب نیز داستان کم و بیش همین گونه است یعنی خلاف سنت جاری پیامبر بوده. حال یا باید گفت این خبر به کلی نادرست است و یا به اشتباه برخی افراد و یا شخص نبی اسلام انجام شده و گرنه چنین در خلاف سنت نبوی بودن آن جای تردید ندارد.nپنجم. موضوع مهم دیگر در جریان خیبر، ماجرای شکنجه کردن دو تن از بزرگان یهود به قصد اخذ اقرار و اعتراف است.n واقدی آورده است کنانه بن ابی الحقیق نزد پیامبر آمد و پیشنهاد صلح داد و پذیرفته شد. از شروط صلح تحویل دادن تمام جواهرات (که در ترجمه فارسی واقدی با تعبیر گنج آمده است) را تحویل دهد. ظاهرا این جواهرات بسیار مهم بوده و در مدینه و حوالی آن از شهرت زیادی برخوردار بوده است. پس از تحویل دادن جواهرات، وقتی پیامبر از او پرسید چیزی را پنهان نکرده، او ضمن پاسخ منفی، قول داد که اگر خلاف گفته باشد، خونش حلال خواهد بود. وقتی روشن شد که او دروغ گفته، به فرمان پیامبر او را و بعد برادرش را شکنجه کردند تا به نهانگاه جواهرات اعتراف کند که که کرد و بعد هم به قتل آمد.nاین خبر نیز نمی تواند درست باشد. هرچند در ادبیات دینی-فقهی گذشته «شکنجه» به معنای کنونی آن مطرح نبوده و هنوز هم چندان متداول نیست، اما اگر شکنجه به معنای هر نوع آزار و آسیب جسمانی و روانی و به طور خاص هر نوع آزار و اعمال فشار و زور به قصد اخذ اعتراف باشد، بی تردید در شریعت اسلام ذیل عنوان «تعذیب» حرام و ممنوع است و هیچ فقیهی در اطلاق آن تردیدی ندارد؛ هرچند برخی فقیهان به حکم ثانوی و در موارد نادری اعمال شکنجه را جایز دانسته اند. مستند فقیهان نیز روایات پرشماری است که در حرمت هر نوع آزار و آسیب آدمی از پیامبر و صحابه و در تشیع از امامان شیعی وجود دارد. از روایات مشهور همان است که پیامبر فرمود «مثله (=شکنجه) نکنید ولو سگ هار باشد». در این مورد باید به منابع فقهی مراجعه کرد و یکی از آن منابع کتاب جلد سوم «مبنانی فقهی حکومت اسلامی» آیت الله منتظری است. همین حکم قطعی شرعی در اصل 38 قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز، که هم به تأیید و تصویب فقیهان و هم به تصویب مردم ایران رسیده است، چنین آمده است: «هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار و یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار و یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار است . . .». قابل تأمل این که بیشترین روایات در حرمت شکنجه در باره حیوانات است و بسیاری از مجتهدان همان روایات را در مورد انسان نیز تعمیم داده اند.nبدین تریب چگونه می توان قبول کرد که پیامبر افرادی را به انگیزه گرفتن اقرار تحت شکنجه قرار داده باشد؟ چگونه می توان قبول کرد پیامبری که در آستانه جنگ خیبر صریحا اعلا می کند که افراد صرفا به انگیزه خیر در جنگ شرکت کنند و نه به قصد غنایم، خود به انگیزه کسب مال بیشتر کسانی را، ولو خلافگو و عهد شکن، تحت شکنجه قرار داده باشد؟nدر هرحال بی تردید هر نوع شکنجه، اخلاقا مذموم و شرعا حرام است و امروز نیز قانونا جرم است و حتی اگر رخ داده باشد، قابل دفاع نیست.[4]nn[1] . گفته اند که قطعه زمینی سهم عمر شد و او زمینش را وقف کرد و به روایت ترمذی این نخستین وقف در اسلام بود. احمدیان، سیمای خلیفه دوم عمربن خطاب، ص 70. البته طبق گزارش این نویسنده زمینهای خیبر بین مسلمانان تقسیم شد.nn[2] . در سیره ابن هشام (جلد 3، ص 369) خوش رفتاری و برخوردهای عادلانه مسلمانان با جزیه دهندگان خیبر چنان بود که آنان می گفتند «بهذا قامت السماوات والارض» یعنی با این عدالت ورزی ها آسمان­ها و زمین­ استوار می یابد. به نقل از «حقوق و وظایف غیر مسلمانان در جامعه اسلامی»، روح الله شریعتی، قم، بوستان کتاب، 1381، ص 189. nn[3] . ردونسون، محمد، ص 229 و آرمسترانگ، محمد پیامبری برای زمان ما، ص 124. nn[4] . سیره ابن هشام، جلد 3، ص 342 – 346؛ طبری، تاریخ، جلد 3، ص 9؛ یعقوبی، تاریخ، جلد 1، ترجمه، ص 415-416؛ واقدی، مغازی، جلد 2، 481-540؛ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ص 447 – 465؛ خرگوشی، شرف النبی، ص 351-352؛ یاقوت، معجم البلدان، جلد 2، ص 409-410؛ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جلد 6، ص 525-527.؛ ابراهیم حسن، تاریخ سیلسی اسلام، ص 149153؛ رودنسون، ص 289-291؛ معادیخواه، تاریخ اسلام، جلد 1، ص 661-716.

Share:

More Posts

Send Us A Message