اشاره: دومین قسمت از مقاله «افسانه «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» است که در مقام نقد نوشته آقای محمد قوچانی نوشته شده است. قوچانی در شماره ۳۶ نشریه «مهرنامه» مقاله ای ممتع تحت عنوان «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» انتشار داده بود که موجب نقد و رد عموم (به ویژه علاقه مندان به افکار و آرای دکتر شریعتی و آشنایان با آثار وی) قرار گرفت. در همان زمان من نیز نقدی مفصل بر آن مقاله نوشتم و برای انتشار در مهرنامه برای سردبیر آن فرستادم. آقای قوچانی از انتشار آن استقبال کرد اما، به هر دلیل، به رغم علاقه ام به انتشار مقاله در همان نشریه، پس از شش ماه امکان انتشار این مقاله در مهرنامه فراهم نشد. اکنون نقدنوشته ام، در رسانه های مجازی منتشر می شود. به دلیل بلند بودن مقاله، در دو بخش منتشر می شود. بخش نخست آن پیش از این در اینجا و قسمت دوم آن اکنون انتشار می یاید.n۴-آیا استبداد و خشونت رایج در جهان اسلام برآمده از جنبشهای اصلاحی است؟nاز منظر قوچانی به قرینة پروتستانیسم مسیحی، نسخه بدل پروتستانتیسم اسلامی رؤیایی جهان اسلام نیز فرجامی جز این نمیتوانست داشته باشد که به رغم دعوی مترقی و اصلاح گری به ارتجاع تبدیل شود و به رغم ادعای آزادی خواهی به استبداد منتهی گردد و از این رو این فرجام با عنوان «تراژدی» یاد شده است.nنویسنده پس از سیری تقریبا طولانی (و البته بیهوده) در غرب و شرق و نقل اقوال پراکنده تمامی جنبشهای اسلامی معاصر را بدون هیچ استثنایی ذیل عنوان سلفی گری شیعی و سنی طبقه بندی می کند که البته ملهم از طرح و ایدة سلفی گری تبار مسیحی اش یعنی پروتستانتیسم مسیحی لوتری و کالونی است و چون آن حنبش اصلاح دینی مسیحی بنیادگرا و مولد خشونت و جزمیت و ضدیت با دیانت سنتی و محافظه کار (کاتولیسیسم در آن سو و الازهر و حوزه قم در این سو) بوده در جهان اسلام و از جمله در میان شیعیان سلفی ایران لاجرم مولد خشونت و استبداد دینی شده است. به روایت ایشان «شگفتآور است که این چنین سلفی گری که خود را نهضتی مترقی جلوه می داد به نهضتی ارتجاعی بدل شد».nدر این مورد چند ملاحظه دارم:nملاحظه اول. نخست این است که، به شرحی که آمد، اصلاح دینی نوع لوتری و پروتستانی آن هرچند دارای اشکالات گفتاری و رفتاری متعدد بود و از جمله آموزه هایی که می تواند مولد خشونت و استبداد باشد در آن کم نیست اما در اساس نهضتی ضروری و مفید به حال دیانت مسیحی بود و به همین دلیل اتفاق افتاد و برکات غیر قابل انکاری (خواسته و ناخواسته) برای تمدن و فرهنگ غربی و بشری در پی آورد.nملاحظه دوم. اولا نهضت اصلاح دینی جهان اسلام اساسا ذیل اصلاح دینی غربی نیست تا به چنان سرنوشتی دچار شود و ثانیا فرضا چنین هم بود باز این هم سرنوشتی الزامی نبوده و نیست. می دانیم که نظریه ای وقتی در مسیر کاروان تمدن و فرهنگ و سیاست بشری قرار می گیرد و حرکت می کند، در سیر تحولات از تغییرات و مقتضیات زمانه اثر می پذیرد و چه بسا دچار دگردیسی های بنیادین می شود و گاه به ضد خود تبدیل می شود و البته به سهم خود بر شرایط زمان و زمانه در مقاطع مختلف اثر می گذارد. سرنوشت و نقش تاریخی تمام دینها (از جمله دین اسلام) و مکتب ها و ایدئولوژی ها گواه این مدعاست. از این رو به درستی گفته اند مسیح مسیحی نبود (چرا که او تا آخرین لحظه خود را یک یهودی مؤمن و معتقد و وفادار می دانست) و به تعبیر دقیق و درست شریعتی علی امام اول شیعیان هم شیعه نبود. این که اندیشهای در صیرورت تاریخی اش دچار تغییر و تحول می شود، به علل و عوامل قریب و بعید و پیچیده ای بستگی دارد. از این رو این دعوی که اولا چون لوتر و کالون روزگاری چنین گفتند و چنان کردند، لاجرم تمام تحولات بعدی در جریان عظیم و پرخروش پروتستانتیسم مسیحی برآمده از همان افکار و رفتارهاست، ساده اندیشی و غیر تاریخی دیدن رخدادها و تحولات است و یا این دعوی که، به دلیل تأثیرپذیری اصلاح دینی مسلمانی از همتای غربی اش، این حرکت نیز حتما می بایست بر همان راه می رفت، بسی نادرست و بی اعتبار است.nملاحظه سوم. اگر قبول کنیم که جریان عام اصلاح دینی در جهان اسلام جریانی ریشه دار در تاریخ اسلام است و هیچ پیوند علّی با جریان همتای خود در جهان مسیحیت ندارد، لاجرم نیک و بد و شکست و پیروزی آن را منطقا می باید در اسلام و تاریخ و تبار خود او جستجو کرد. به ویژه که جریان سلفی شناخته شده، یکسره به گذشته های دور و نزدیک تاریخ اسلام و تحولات درونی آن باز می گردد. اگر حتی احمدبن حنبل را نیز نادیده بگیریم، نیای نخستین این جریان تقی الدین احمدبن عبدالحلیم ابن تیمیه (۱۲۶۳-۱۳۲۸ میلادی) است که در سدة هفتم هجری می زیسته و ۱۵۵ سال پیش از تولد لوتر درگذشته است. از آن گذشته، اگر قرار باشد خشونت ها و استبدادهای رایج در جریانهای اصلاح دینی (مانند القاعده، طالبان، داعش در عراق و سوریه، اخوان المسلمین، نهضت جهاد و تکفیر [که البته نویسنده نام آن را نادرست نوشته و عنوان رسمی شان این است: «التکفیر و الهجره» یعنی تکفیر مقدم بر هجرت است و نیز به غلط آن را شاخه مصری القاعده دانسته است] که قوچانی از آنها یاد کرده است)، ریشه یابی و تبارشناسی کنیم، چرا اساسا به خود قرآن و سیرة پیامبر و جنگهای رده و قتل عثمان و سه جنگ بزرگ و ویرانگر دوران خلافت علی و خوارج و اسماعیلیه و باطنیه و قرامطه و جنبشهای بی پایان علویان در طول هزار سال و نیز مبانی نظری و اعتقادی این خشونت ها و استبدادها باز نگردیم و ناشیانه آدرس غلط بدهیم و این خشونت ها را مثلا به فلان جمله کالون و لوتر، که هیچ نسبتی با ما و تاریخ و فرهنگ و عقاید ما ندارد، نسبت بدهیم و مدعی بشویم که این رخدادها از طریق پروتستانیسم مسیحی به پروتستانتیسم اسلامی راه یافته است؟ جز این است که خلیفه ابوبکر بغدادی (خلیفه داعش) خود را «قریشی» خوانده و و ملقب به «ابوبکر بغدادی» کرده تا نشان دهد او مصداق سخن نبوی «الائمه من قریش» است و می خواهد «مدینه النبی» را به «بغداد امروز» پیوند بزند؟ دعوی بس شگفتی است! وقتی هنوز هم عموم فقیهان شیعه و سنی به جهاد ابتدایی (=اسلام یا شمشیر) باور دارند، چه نیازی دارد که ریشه های داعشی گری را در تعریف کالون از ایمان بجوییم؟! وقتی به توالی فتوای ترور و قتل دگراندیشان، ذیل عناوینی چون ارتداد و سبّالنبی و توهین به مقدسات، از قم صادر می شود و برای کشتن مرتدی جایزه های گزاف تعیین می شود، فرجامی جز داعشی گری خواهد داشت؟ آخر التکفیر والهجره و داعش را با لوتر و کالون چه نسبتی است؟nملاحظه چهارم. ایراد اساسی دیگر این است که قوچانی، برخلاف روش معمول و معقول پژوهشگری، تمام جریانهای وابسته به جنبشهای اسلامی و نیز نحله های متفاوت و گاه متعارض اصلاح دینی را در زیر یک سقف گرد آورده و همه را ذیل عنوان پروتستانتیسم اسلامی قرار داده که البته کارشان به نقض غرض و ارتجاع و استبداد و تراژدی کشیده است.nچنان که پیش از این نیز اشاره شد، نه جریانهای اصلاح دینی مسیحی و از جمله مهم ترین شان یعنی جنبش پروتستانی را می توان یک کاسه کرد و برای عموم آنها حداقل در تمام موارد حکم واحدی صادر کرد و نه جریانهای اصلاحی و یا مدعی اصلاحی جهان اسلام از گذشته تا حال چنین حکمی دارد. تلاش می کنم به کوتاهی اشارتی به جریانهای اصلاحی دینی مسلمانی بکنم تا اندکی مدعای فوق روشن تر شود.nاگر بخواهیم برای تمام واکنش هایی که در دویست سال اخیر در جهان اسلام در برابر غرب و سیمای استعماری اروپایی نامی مناسب و کم و بیش جامع و مانع انتخاب کنیم، می توانیم از عنوان «جنبشهای اسلامی» (= نهضتهای اسلامی) استفاده کنیم. این عنوان شامل تمام جریانهایی می شود که به نوعی در برابر استعمار و یا تمدن جدید غربی واکنش منفی و مبارزاتی نشان داده اند اما از آنجا که این واکنشها متنوع و متفاوت و در پاره ای موارد متعارض بوده است، جریانهای درونی این جنبشها نیز متفاوت اند و هرکدام پاسخی خاص به پاسخ «چه باید کرد؟» زمانشان در برابر پدیدة نوظهور غرب ارائه داده اند. به بیان دیگر این تشخیص که می بایست در برابر پدیدة غرب و به ویژه چیرگی و سلطه طلبی غربی باید کاری کرد، اتفاق نظر وجود داشت اما در راه حل پاسخ ها متفاوت بود. به بیان دیگر به طور ایجابی در مورد مقاومت در برابر استعمار و رهایی جوامع اسلامی از چیرگی اتفاق نظر وجود داشت ولی از آن پس راههای متفاوتی برای حل مشکلات مسلمانان مطرح شد و به همین دلیل شاخه های درونی جبشهای اسلامی همگون و همگن نیستند و از این رو حکمی واحد ندارند.nجز بخش اکثریت مسلمانان و عالمان و فقیهان اسلامی، که اصولا نسبت به جهان مدرن و عالم غربی نظرا بی تفاوت اند و عملا، به رغم احساس تعارضاتی بین برخی از قوانین شریعت با قوانین و آداب عرفی مدرن، با مقررات عرفی و مدرن سازگاری دارند و با جهان مدرن مداراگرانه مواجهه می شوند و می توان آنها را سنتی لقب داد؛ افراد و یا جریانهای درونی جنبشهای اسلامی را می توان به سه گروه تقسیم کرد: سنت گرا، بنیادگرا و نوگرا. اول بگویم که معیار طبقه بندی دیدگاه این جریانها و سخنگویانشان سه مقوله مهم است: دین، سیاست و مدرنیته. ناگزیر از سه اصطلاح سنتگرایی و بنیادگرایی و نوگرایی تعریف اجمالی ارائه می دهم تا فهم دقیق تر این جریانها ممکن شود. البته ناگزیر باید تذکر داد که مرزکشی دقیق بین این جریانها آسان نیست چرا که این نحله ها (به ویژه سنتی ها، سنتگراها و بنیادگراها) در اصول و مبادی و نگاهشان به دین و مدرنیته بسیار هماهنگ و نزدیک اند.n«سنتگرایی» (ترادیسیونالیسم): در جریان سنتگرا اسلام به مثابة یک سنت و میراث با محوریت شریعت است که بدون هیچگونه نقدی جدی نسبت به این میراث و فرهنگ موروثی پذیرفته می شود. این جریان ایدئولوژیکمان نافی مدرنیته است و اساسا غیر سیاسی است و اگر گاه سخنگویانش در امر سیاست مداخله می کنند، از سر اضطرار و موردی است و استمرار ندارد. (بخش قابل توجهی از مسلمانان و عالمان دین در این گروه بزرگ قرار می گیرند. گرچه می توان اینان را بیشتر سنتی دانست تا سنتگرا). اینان غالبا فقه محورند ولی برخی نیز اخلاق و یا عرفان را در اولویت قرار می دهند. مانند دکتر حسین نصر که نماد سنتگرایی معاصر است و عمدتا به اخلاق و تصوف تکیه دارند تا فقه و شریعت.n«بنیادگرایی» (فاندامانتالیسم): در این جریان نیز اسلام به مثابة یک سنت و میراث است که بدون نقدی جدی پذیرفته می شود. این جریان نیز به شدت نافی مدرنیته است ولی به رغم جریان سنتگرا از وظایف دینی و سیاسی خود می داند که بر ضد غرب مدرن و آثار آن مانند استعمار جهاد کند. از این رو این جریان به شدت سیاسی است (اغلب روحانیان سیاسی در نیم قرن اخیر و وجه غالب حامیان روحانی انقلاب ایران و جنبشهای سیاسی جهان اسلام مانند اخوان المسلمین و دیگر گروههای جهادی در این گروه قرار می گیرند. البته برخی تندرو هستند و بعضی میانه رو). اینان معتقد به تشکیل حکومت دینی اند و اجرای شریعت و نیز در اجرای شریعت و حفظ اقتدار به خشونت و زور متوسل می شوند.n«نوگرایی» که بهتر است بگوییم نواندیشی: اسلام این جریان را می توان «اسلام انتقادی» خواند و نزد این طایفه اسلام به مثابة یک ایمان یا یک مکتب و اصول کلی برای زیستن در زمانها و مکانهای مختلف تفسیر می شود نه یک رسالة عملیه. پروژة کلان این جریان، که به آن مصلحان مسلمان نیز می گویند، نقد همزمان سنت دینی و مدرنتیه است و عموما برآنند تا اسلام را مدرن کنند نه اسلامیزه کردن مدرنتیه. نقش اساسی آنان اندیشه ورزی و نظریه پردازی در ساحت دین و جامعه است اما اندیشه هایی معطوف به تغییر اجتماعی. از این رو به صورت گریزناپذیری غالبا دستی نیز در سیاست دارند (از سید احمدخان، محمدعبده، محمد اقبال، فضل الرحمان تا در ایران ابوالحسن خان فروغی و بازرگان و شریعتی و اخیرا شبستری و سروش در این طیف جای دارند.nالبته در این میان عالمانی چون نائینی و محلاتی و طباطبایی در مشروطه و مرتضی مطهری در دوران اخیر وضعیتی متفاوت دارند و در واقع در حلقه میانی قرار می گیرند. چرا که آنان عموما سنتی بودند و در مقاطعی وارد عرصه سیاست شدند ولی از نظر فکری تا حدودی به نوگرایی نزدیک شدند.nمن در یک تحقیق دیگر دیدگاه این جریانها را در ده موضوع (دین، حکومت دینی، عدالت، عقل، آزادی، غرب و مدرنیته، شریعت، اجتهاد، وحی و قرآن و زن) به طور مقایسه ای به اختصار گزارش کرده ام. (۱)nبا توجه به این گزارش توصیفی می توان گفت که در میان این سه گروه فعال در عرصه اندیشه و سیاست معاصر، اولا تنها نحلة درخور عنوان اصلاح طلبی نحلة سوم یعنی مصلحان دینی اند و ثانیا، تنها جریان اسلامی معاصر که به طور اساسی در مقام حل تعارض دین و مدرنیته و دستاوردهای جهان مدرن چون آزادی، دموکراسی، حقوق بشر و عدالت و . . . برآمده و در این زمینه تلاش می کند، جریان اصلاح یا نواندیشی دینی است. به نظر می رسد تنها این جریان اخیر است که می تواند به خروج جوامع اسلامی از بن بست عقب ماندگی کمک کند.nدر گذشته جریان اصلاح دینی را به دو گروه متمایز تقسیم کرده ام: جریان سلفی سنتی نوگرا و جریان نوگرا و به برخی تفاوتهای فکری و روشی آن دو نیز اشاره کرده ام. اکنون می افزایم که گروه اول سلفی تمام عیار اند چرا که هم نص گرا هستند و هم با عقلانیت مدرن یا مخالف اند و یا با آن بیگانه اند و در هرحال در دین شناخت خود از آن بهره ای ندارند و شریعت گرایی و توحید و شرک آنان نیز عمدتا کلامی و فرمالیستی است اما جریان اصلاح دینی نواندیشان و روشنفکری مسلمانی واجد هیچ کدام از آنها نیست. قرآن و عقل و توحید این دو گروه کاملا متفاوت اند. می توان این گونه هم گفت گروه نخست عملا در مقام انتقال مؤمنان این عصر به روزگار «صدر» است و جریان دوم، هرچند با الهام گیری از ایمان و اسلام صدر و استخراج منابع فرهنگی، به مقتضای زیست جهان مدرن در پی به روز کردن اسلام و کارآمد کردن آن است (هرچند کارآمد کردن در معانی مختلف به کار رفته و می رود). گرچه هر دو جریان اساسا ریشه در تاریخ نوگرایی و اصلاحی اسلام دارند ولی گروه نخست تقریبا صد درصد ملهم از گذشته های دور و نزدیک اند و در مجموع رو به گذشته و دومی اساسا تحت تأثیر نیازها و مقتضیات جهان مدرن و از جمله رفرماسیون مسیحی اند و رو به آینده. اما می توان در درون هر دو جریان، افراد و یا جریانهای میانی نیز یافت که لزوما در تمام عرصه ها با معیارهای مورد نظر تطبیق نمی کنند.nدر اینجا لازم است به دو کلیدواژة قوچانی در این نوشتار اشاره کنم یکی اصطلاح «سلف صالح» است و دیگر عنوان «بنیادگرایی».nایشان سلف صالح را غالبا با سلفی گری به معنای امروزینش مترادف می گیرد و از این رو آن هر دو را با بار معنایی منفی به کار می برد. اما باید دانست که اصطلاح سلف صالح در زمانهای مختلف گاه مثبت و گاه منفی مورد استفاده بوده است. در ادبیات اسلامی (و عمدتا پس از احمدحنبل و جنبش حنابله) مراد از سلف صالح نسل اول مسلمانان است که پیامبر و بیشتر صحابه و حداکثر تا تابعین را شامل می شود. با توجه به معنای مثبت «صالح» در این عنوان ترکیبی، مراد این بوده که نسل اول مسلمانان در مجموع به دلیل این که روزگار وحی و رسالت و نبوت را درک کرده و غالبا مخاطب وحی بوده است (هرچند مع الواسطه)، هم شناخت بیشتر و درست تری از وحی و نبوت و معارف و آداب اسلامی داشته و هم به عنوان دست پروردگان مستقیم دیانت و آموزه های دینی، منبع شایسته تر و معتمدتری برای شناخت و تفسیر متون و منابع دینی برای نسلهای بعدی و از جمله برای امروز ما به شمار می روند. حال این دعوی درست است یا نه، سخن دیگری است اما یک چیز مسلم است و آن این که اصطلاح سلف صالح به معنایی که گفته شد، کم و بیش، مورد تأیید تمام مصلحان از نحله های مختلف و از جمله سنت گرایان و مخالف دو نحلة اصلاح طلبان یاد شده، بوده و هست. به همین دلیل در سخنان آیت الله خمینی به عنوان نماد سلفی اندیش انقلابی و ساختارشکن در تشیع نیز بارها از این عنوان با بار معنایی مثبت یاد شده است. گزاف نیست گفته شود که اصطلاح سلف صالح تمام عالمان و فقیهان و نوگرایان و مصلحان و به یک معنا تمام مسلمانان را در بر می گیرد و از این رو سلفی و سلفیه نام گروه و حزب و سازمان خاصی در شیعه و سنی نیست، بلکه شعار عمومی مسلمانان و اصلاح گران مسلمان است برای اصلاح دینی در کلام و فقه و شعائر و آداب و اخلاق مسلمانی. از جمله در کار تاریخ نگاری اسلامی و سیره نویسی، معیار سلف صالح معیار معقول و گریزناپذیری است. هرچند در حال حاضر سلفیه با بار معنایی منفی نام افراد و یا گروههایی شده که واپس گرا و مرتجع و عقب مانده اند و با تجدد و آزادی مخالف اند و اهل خشونت اند و در این میان مصداق اتم آن را وهابیان می دانند. واقعیت این است که هرچند وهابی گری از مصادیق اتم سلفی گری است اما توسعا می توان هم سلفی بود و هم نواندیش و معتقد به اصلاح دینی و مدرنیست و باورمند به آزادی و دموکراسی (بگذریم که سلفی گری سنی وهابی با سلفی گری شیعی ماهیتا و تاریخا متفاوت اند). چنان که قوچانی خود نیز «حکومت اسلامی» نبوی و خلفای راشدین را قانون گرا و مدنی می شمارد و مطلوب و حتی آن را در برابر «حکومت دینی» قرار می دهد که به گمان وی محصول تفکر اصلاح دینی و بنیادگرایانه است و این خود مصداق سلفی گری است. می دانیم دستگاه فکری و معرفتی هر یک از ما را یک معیار و یک مؤلفه نمی سازد. به عبارت دیگر معرفت و معارف دینی ما عملا چند منبعی است. باید افزود که البته شماری از نواندیشان مدرن اخیر ما در ایران و جهان اسلام، به دلیل رویکرد هرمنوتیکی به متون و منابع دینی، معیار سنت سلف صالح را به عنوان معیاری برتر برای شناخت دیانت به چالش کشیده اند که البته در خور توجه و تأمل است. اصولا در این اندیشه و رویکرد ارجاع به افکار پیشنیان بلاموضوع است.nموضوع دیگر مفهوم و اصطلاح پر مناقشه بنیادگرایی است. می دانیم که مفهوم بنیادگرایی مصداق واحدی ندارد. در معنای قدیم و غربی آن به پروتستانهای لوتری فاندامانتالیست گفته می شد که به معنای باورمند به مرجعیت کتاب مقدس و بازگشت به خلوص دینی آغازین و زدودن خرافه های کلیسایی پسین بود. این معنای بنیادگرایی تا حدودی با جریان اصلاح دینی نوگرایی سنتی (نوع شریعت و شعار و . . .) انطباق دارد ولی نه با جریان اصلاح دینی روشنفکری منطبق است و نه با جریان گستردة مشهور به بنیادگرایی کنونی جهان اسلام انطباق دارد. بنیادگرایی فعلی البته از جهاتی ظاهرا به مرجعیت کتاب و سنت اصالت می دهد اما به کلی از هر نوع اصلاح طلبی نوع اول و به ویژه نوع دوم بی بهره است و بلکه برخلاف آن دو می اندیشد و عمل می کند. اینان از اسلام تاریخی و جنبشهای خوارج و مانند آنها الهام می گیرند نه از اسلام قرآنی و سنت معتبر نبوی و حتی سنت و سیره خلفای راشدین؛ اینان در واقع پوششی فرمالیستی از سنت اسلامی بر خورد پوشیده اند و به همین دلیل با این تعبیر موافقم که «بنیادگرایی قیام اسلام گرایی علیه اسلام است». در واقع این نامگذاری به وسیلة غربیان با واقعیت های فکری و ایدئولوژیک جریانهای موسوم به بنیادگرایان مسلمان سازگار نیست. اصولا پدیدة بنیادگرایی از نوع طالبان و بوکوحرام و القاعده و به ویژه داعش فعلی، که مانند همتایانشان در مسیحیت و یهودیت و اسلام، پیش از آن که برآمده از دیدگاههای نظری و معرفتی (دینی و یا غیر دینی) باشند، محصول عوامل خارجی (سیاستهای غربی) وشرایط بحرانی داخلی خاورمیانه و جهان اسلام (به ویژه بحران خلاء خلافت در یک قرن اخیر) است و از این رو بیشتر سیاسی است تا دینی. در هرحال بنیادگرایی کنونی جهان اسلام با معیارهای متعارف قابل تعریف نیستند و بدین دلیل در قالب جریانهای رایج نمی گنجند. به همین جهت است که، به رغم شریعتمداری پر رنگ و حتی خشونت گرایی مشترک، حداقل بخشی از افکار و بیشتر نوع رفتار آنها به هیچ وجه مورد تأیید نوع مسلمانان و به طور خاص عالمان و فقیهان سنتی الازهر و قم و نجف نیست. شاید بتوان با تسامح این جریانهای افراطی نوظهور را «نوبنیادگرایی» نامید. در هرحال اگر معیار صرفا باور به مرجعیت (البته نه لزوما انحصاری و متن محوری) به قرآن باشد، پس تمام مسلمانان (از جمله خود آقای قوچانی و فقیهان سنتی مطلوب ایشان) بنیادگرایند.nجای تأمل دارد که جناب قوچانی پس از ردیف کردن نامهای سلطنت وهابی عربستان و القاعده و طالبان و داعش و اخوان المسلمین و گروه جهاد و تکفیر بلافاصله می افزاید که: «شگفت آور است که این سلفی گری که خود را نهضتی مترقی جلوه می داد به نهضتی ارتجاعی بدل شد»! به راستی شگفت آور است! کی و کجا آنها خود را نهضتی مترقی معرفی کرده اند؟ و کدام محقق و صاحب نظری آنها را نهضتی مترقی شمرده است؟ از قضا نهضت اصلاح دینی، که عمدتا برخاسته از اندیشه های نو و گشوده به جهان مدرن بود، خود را مترقی می شمرد و بنیادگرایان سنتی اندیش را مرتجع و پژوهشگران نیز آنها را چنین دانسته اند. اصولا اصطلاح «ترقی» مفهومی مدرن است و جریانهای سلفی وهابی و سازمانهای موسوم به بنیادگراها (یعنی همانها که ایشان فهرست کرده است) به طور جدی و اساسی با مفاهیمی چون ترقی و پیشرفت و مدرنیت و تمام نشانه ها و دستاوردهای جهان مدرن (جز سلاح های مرگبار مدرن که به کار آدم کشی و جنایت شان می آید) مخالف و دشمن بوده و هستند.nبا توجه به این توضیحات، این که جناب قوچانی تمام این جریانها را تحت عنوان سلفی گری و یا بنیادگرایی و یا اصلاح طلبی و در سطح عام تر پروتستانتیسم اسلامی تعریف می کند، به کلی مخدوش و بی اعتبار است و خلاف واقعیت های تاریخی و عینی پدیدة کثیرالاضلاع جنبشهای اسلامی معاصر است.nملاحظه پنجم. نمی دانم نظر جناب قوچانی در بارة انقلاب ایران و به ویژه جمهوری اسلامی و عملکرد رهبرانشان چیست. با شناختی که از ایشان و سوابق و لواحق ایشان داریم و نیز سه سر مقاله اخیر ایشان در شماره های ۳۵ و ۳۶ و ۳۷ مهرنامه و نیز مصاحبه با خبرگزاری مهر، ظاهرا قطعی می نماید که او با «جمهوری دینی» موافق نیست و حداقل، جدای از اصل انقلاب و نظام، از این افکار و اعمال استبدادی چند دهه اخیر چندان راضی نیست و با این نوع مباحث و نقد و آسیب شناسی جریانهای اسلامی و از جمله اصلاح دینی، می خواهد افکار و آموزه های استبدادی حاکم را نشانه برود و راهی به آزادی باز کند. گفتن ندارد که این انگیزه و تلاش درست و قابل دفاع است و بسی درخور تقدیر و تشکر اما پرسش اساسی این است که این جمهوری دینی و رفتارهای استبدادی حاکم در ایران (از جمله بردن مردم به زور به بهشت و یا گشت ارشاد که ایشان به درستی روی آنها تأکید کرده است) محصول کدام اندیشه و کدام سیاست و رفتار است؟ به استناد دو مقاله یاد شده می توان گفت که قوچانی تلویحا و تصریحا این جمهوری دینی و دستاوردهای آن را برآمده از تفکر و اندیشه های اصلاح طلبان دینی و پروتستانهای مسلمان می داند که طبعا در این میان مسئولیت اصلی آن بر دوش شریعتی سنگینی می کند چرا که او بیشترین دفاع را از پروتستانتیسم اسلامی کرده و آموزه های او کسان پرشماری (از جمله میرحسین موسوی) را به ورطة اشتباه و غفلت در افکنده است.nاگر این برداشت و تقریر من درست باشد، آنگاه می توانم بگویم که تحلیل قوچانی نادرست و حداقل ناتمام و گمراه کننده است. هرچند با توجه به توضیحات پیشین در فصول مختلف و بیان تفاوت جریانهای مختلف اصلاح دینی پاسخ روشن است اما به اجمال شرحی تقدیم می کنم.nبیاییم جریانها را یک به یک مرور کنیم. مسلمانان سنتی عام گرچه در خلق و رهبری جنبش سیاسی و به ویژه انقلابی ایران هیچ نقشی نداشتند و فقط در پایان کار در مقطع انقلاب (۵۶-۵۷) سیاهی لشکر انقلاب اسلامی شده و به امید توسعه و رفاه و تنعم وعده داده شدة بیشتر و البته تدین و معنویت افزون تر به خیابانها آمدند و رژیم سلطنتی را به اصطلاح عصر انقلاب به «زباله دان تاریخ» فرستادند. برخی سنت گراها از همان آغاز با انقلاب و رادیکالیسم انقلاب مخالف بوده ولی در عمل جرأت و یا مجال مخالفت را نداشتند (آیت الله قمی)، شمار بیشتری از همان گروه با مبارزه سیاسی و بعد هم با وقوع انقلاب به عنوان یک عمل انجام شده و به انگیزة اجرای شریعت و زدایش غرب زدگی در نظام روحانی و ضد تجدد غربی همراهی کرده ولی به زودی و به تدریج با بخشی از تحولات و سیاست های بعدی (مانند برخی اعدام ها و مصادره ها و رفتارهای کمیته ها و . . .) مخالفت کرده و در شمار منتقدان و حتی مخالفان علنی نظام جمهوری اسلامی درآمدند (مانند آیات: گلپایگانی، مرعشی نجفی، شریعتمداری، رضا صدر و آیات پر شمار دیگر و نیز انجمن حجتیه) و برخی دانشگاهیان ضد تجدد و یا منتقد تجدد به امید اجرای شریعت و نفی آثار مدرنیزاسیون عصر پهلوی (مانند بخش قابل توجهی از فقیهان و علما و نیز دانشگاهیانی چون فردید و داوری و نصر متأخر) از انقلاب استقبال کرده و تا حدودی و یا در مقاطعی با مدیران جدید همکاری کردند. برخی نیز در عین مخالفت بی تفاوت از کنار رخداد مهم انقلاب عبور کردند (علامه طباطبایی).nاما از میان طایفه مصلحان، نوگرایان سنتی تقریبا هیچ نقشی در رهبری و هدایت انقلاب نداشتند و اگر هم در آغاز همدلی کرده باشند، خیلی زود به صف مخالفان پیوستند و حتی آسیب دیدند (قلمداران و برقعی که هر دو ترور نافرجام داشتند و مصطفی طباطیایی بارها زندان را تجربه کرده و هنوز هم ادامه دارد) و یا به گروه بی تفاوتها ملحق شدند. اما از گروه شاخص اصلاح طلبان مسلمان شماری در رهبری مبارزه نقش داشتند و در آغاز نیز از مدیران جمهوری دینی شدند ولی خیلی زود یا خود کنار کشیدند و یا کنار زده شده و در نهایت سرکوب شده و به لحاظ فیزیکی و یا سیاسی برای همیشه محو شده و به اصطلاح از قطار انقلاب پیاده شدند (بازرگان و طالقانی و سحابی و نهضت آزادی، سامی و جاما، بنی صدر و . . ) و شماری نیز در مبارزه نقش داشته و در آغاز روی خوش به انقلاب و رهبری آن نشان دادند ولی به زودی راه خود را جدا کرده و ساز مخالف زده و در نهایت به شدت سرکوب شدند (سازمان مجاهدین، پیمان و جنبش مسلمانان مبارز، طیف متنوع منسوب به شریعتی). افراد منفردی نیز در همان آغاز مدتی در عرصه انقلاب و مدیریت جمهوری دینی فعال بوده ولی به زودی یا کناره گرفته و یا کنار زده شدند (عزت الله سحابی، طاهر احمد زاده، گلزاده غفوری، شبستری، سروش و . . .) و البته اندک شماری نیز تغییر مسیر داده تا پایان در حمایت و همکاری باقی ماندند (حسن حبیبی، علی شریعتمداری و . . .).nدر این میان رهبری انقلاب (به ویژه در نقطه فرجامین آن) یکسره در دست آیت الله خمینی بود که در مجموع نماد بنیادگرایی سنتی و البته انقلابی شده شمرده می شد. او هرچند در مقاطعی نوعی نوگرایی و حتی تابوشکنی در نگرش دینی و فقهی از خود نشان داد ولی در مجموع طبق تلقی متعارف از بنیادگرایی او یک سنتی اندیش بنیادگرا بود. او تحت تأثیر جهان مدرن و روشنفکران از واژه مدرن «انقلاب» بهره جست و آن را به مثابة معیار تمیز و تمایز «اسلام ناب محمدی» و «اسلام آمریکایی» برای تمایز مسلمانان به کار گرفت و در این راه سخنها گفت و سنت ها نهاد که همچنان میراث او در جمهوری دینی و تحت رهبری خلف او ادامه دارد. البته آیت الله خمینی در مقطع انقلاب، به دلایلی، در چنان منزلت و موقعیتی قرار گرفت که تقریبا از همه (اعم از مذهبی و غیر مذهبی و چپ و راست و سنتی و مدرن) دل ربود و بدین ترتیب او رهبر بلامنازع انقلاب و بعد هم جمهوری اسلامی شد.nبرای تدقیق بیشتر می توان انقلاب را از محصول آن یعنی جمهوری دینی تفکیک کرد و گفت که روشنفکران اصلاح طلب مسلمان در پیدایش و پیروزی انقلاب، که در ماههای آخر ملقب به «انقلاب اسلامی» شد، نقش مهمی داشتند اما در معماری جمهوری دینی تقریبا هیچ نقشی نداشتند. دلیل حذف شتابناک آنان چه بود؟ معادله ساده نیست و محتاج تأمل جدی است. اما، جدای از انحصار طلبی و تنازع بر سر قدرت که حداقل در مواردی مهم و تعیین کننده بوده، به گمانم دلیل عمده و اصلی این تنازع، اختلافات عمیق بینشی و روشی در تلقی از انقلاب، دین، حکومت و حکومت دینی، آزادی، دموکراسی، عدالت، غرب و تمدن غربی و مفاهیم پرشمار دیگر بود و در عالم واقع ممکن نبود این دو بینش در یک نظام و ساختار حقوقی و به دست افراد حقیقی متناقض و با اهداف متفاوت و متعارض جمع شوند. هرچند اگر از دو سوی منازعه با تدبیر بیشتر عمل می شد و به طور اساسی رهبری انقلاب با شرح صدر بیشتر و درایت لازم رهبری می کرد امروز نتیجه متفاوت بود و قطعا ما در شرایط بهتری بودیم اما در هرحال شکاف میان تفکر دو سو چندان عمیق بود که عملا نتواند راهیان دو مسیر متناقض را در یک مسیر راهبری کند. با این حال جای انکار ندارد که برخی آموزهای این نواندیشان مسلمان (به ویژه شاخه چپ انقلابی) با آموزه های رهبری انقلاب و روحانیون انقلابی غالبا چپ گرا همخوانی و همپوشانی داشت و به همین دلیل راه پیروزی انقلابیون بنیادگرا را هموار کرد.nدر هرحال آیت الله خمینی وقتی به قدرت رسید همان تفکرات دیرین سنتی حوزوی خود را در قالب تئوری انقلاب و انقلابی گری مدرن ریخت و با تغییرات گاه ماهوی مضامین و قواعد دینی، به جای برساختن «جمهوری فرانسه» (که در پاریس وعده داده بود)، جمهوری دینی شبه کالونی در ایران پیشرفتة اواخر قرن بیستم تأسیس کرد. از این رو غالب سنتی ها و سنتگراهای غیر سیاسی و نیز نوگرایان سنتی و بیش از همه نواندیشان کم و بیش مدرن و آزادی خواه و مدافع دموکراسی و حقوق بشر به تدریج کناره گرفتند و یا با خشونت رانده شدند. حتی برخی عالمان دینی، که در شمار پیروان صادق آیت الله خمینی بودند و کم و بیش گرایش روشنفکری و اصلاح طلبانه داشتند، یا (البته از سوی مخالفان) به زودی به لحاظ فیزیکی از عرصه قدرت حذف شدند (مطهری، بهشتی، باهنر، و . . ) و یا بعدها منزوی شده و از تمام عرصه های سیاسی و حتی فرهنگی حذف شدند (صالحی نجف آبادی، علی حجتی کرمانی و حتی روحانی انقلابی نامدار محمدجواد حجتی کرمانی و . . .) و البته شمار اندکی با تغییر هویت و به هر دلیل تا پایان در ساختار جمهوری اسلامی فعال ماندند (شاخص ترینشان هاشمی رفسنجانی و خامنه ای). رخداد مهم سرنوشت آیت الله منتظری نمونة بسیار برجسته ای است. منتظری در دوران پیش از انقلاب خمینی دوم بود و در دوره انقلاب نیز چنین بود و به همین دلیل پس از انقلاب در افکار عمومی و بعد به طور رسمی به عنوان جانشین رهبر انقلاب تعیین شد ولی او از همان آغاز (به طور مشخص از اوایل دهه شصت) از مواضع رهبری و دیگر مسئولان و مدیران جمهوری دینی فاصله گرفت و سرانجام پس از ده سال به حذف سیاسی و حکومتی و به حبس خانگی او کشیده شد. منتظری بی گمان فقیه برجسته سنتی بود و (حداقل در دهه شصت) نسبتی با اصلاح طلبی دینی و روشنفکری مرسوم نداشت ولی در نهایت از سوی دو رهبر جمهوری دینی تحمل نشد.nاگر این گزارش (البته ناقص و گزیده) من درست باشد، نتیجه آن می شود که بگوییم جمهوری اسلامی به شکلی که اکنون در ساختار حقوقی آن (قانون اساسی) و ساختار حقیقی آن (رهبری و مدیران آن در قوای سه گانه) آشکار شده است، یکسره محصول اندیشه و بینش و سیاست معمار نخستین آن آیت الله خمینی و معمار دوم آن آیت الله خامنه ای است. البته در قانون اساسی اول، به دلیل شرایط خاص و حضور پر رنگ متفکران مصلح دینی و انقلابیون مدرن غیر مذهبی و برخی وعده های نوگرایانه و مدرن شخص رهبری در پاریس، رگه هایی از افکار و آموزه های مدرن و مترقی در آن راه یافته بود که آن هم در بازنگری قانون اساسی در سال ۶۸ حذف شده و یا تغییر ماهیت داده و یا در نهایت مغفول واقع شده به محاق فراموشی رفته است (مانند فصل سوم قانون اساسی).nاین روند نشان می دهد که جمهوری دینی (اسلامی) حی و حاضر ما اشتر-گاو-پلنگی است که از یک سو در گسست بدعت آمیز کامل از کلام سنتی شیعی پدید آمده و از سوی دیگر نه به اهداف و آموزه های نوگرایان سنتی (به تعبیر قوچانی سلفی های شیعی) به طور کامل عمل می کند و نه به اندیشه ها و غایات روشنفکران مسلمان تقید دارد (و حتی با آنها ضدیت دارد) و نه به همان فقاهت سنتی شیعی، که آیت الله خمینی نماینده آن بود، وفادار مانده است. به ویژه با طرح «ولایت مطلقه فقیه» دیگر نه جایی برای قانون و قانونگرایی باقی مانده و نه دیگر قیودات شرعی و قواعد متعارف فقهی محلی از اعراب دارند.nحال آقای قوچانی با کدام معیار و با استناد به کدام فاکت تاریخی، مدعی است که جمهوری اسلامی محصول تفکر و بینش جریان روشنفکری دینی و یا درست تر اصلاح دینی ایران است و باید در برابر آن پاسخگو باشد؟ آیا آموزه های سنگلجی و شعار و قلمداران و طالقانی و بازرگان و سحابی ها و شریعتی (که آشکارا حکومت روحانی را تئوکراتیک و عین استبداد می دانست) در جمهوری اسلامی محقق شده است؟ حال اگر برخی افکار پیشینیان در برخی وجوه نظام کنونی رسوخ کرده باشد، جای این پرسش هست که مصلحان دینی نامدار مؤثر در این سه دهه اخیر در معماری جمهوری دینی نقش ایفا کرده اند؟ مثلا کسانی مانند مجتهد شبستری و عبدالکریم سروش چه اندازه در گفتارها و رفتارهای جمهوری اسلامی نقش داشته و دارند؟ اگر حداقل در مورد روشنفکران دینی پس از انقلاب پاسخ قوچانی منفی است، که ظاهرا باید چنین باشد، چرا ایشان هیچ اشاره ای به این تفاوت و تمایز نمی کند و عملا همه را با یک چوب می راند؟ وانگهی، اگر اینان معمار جمهوری اسلامی بوده اند، چرا از همان آغاز از منتقدان جدی و گاه رادیکال نظام بوده و هنوز هم هستند و به همین دلیل عموما تحت تعقیب و آزار قرار دارند؟ نمی دانم قوچانی با استناد به کدام سند و منطق ادعا می کند که «حاکمان در افسون پروتستانتیسم اسلامی فرورفته» اند؟ البته اگر مراد جمهوری دینی کالونی است، سخن ایشان درست است اما این اولا بیان اندکی از پروتستانتیسم مسیحی است نه تمام تاریخ آن و ثانیا پروتستانتیسم اسلامی مورد نظر کسانی چون شریعتی هیچ نسبتی با گفتار و رفتار اکثریت به اتفاق حاکمان سلف و خلف جمهوری اسلامی ندارند.nاز گفتار قوچانی چنین بر می آید که مشکل اساسی در دو گروه سلفی افراطی یا راست افراطی خانه کرده در جمهوری اسلامی از یک سو و در اپوزیسیون از سوی دیگر است؛ اپوزیسیونی ا که به زعم قوچانی به اندازه حاکمان «در افسون پروتستانتیسم اسلامی فرورفته» است! هرچند این دعوی غلط نیست که افراطیون در حکومت و مخالفانش مشکل مهمی در شرایط کنونی هستند، اما مشکل مهمتر، به همان دلایلی که گفته شد، همان بینش معمار و معماران انقلاب اسلامی به روایت آیت الله خمینی و جانشین ایشان است. البته وی در همانجا می نویسد: «سلفی گری غالب و مغلوب در عین حال به یک میزان تأثیرپذیرفته و در واقع تحت نفوذ گفتمانی مارکسیسم اسلامی است». به گفتة او «غرب ستیزی، نص گرایی افراطی، عقل ستیزی به خصوص ضدیت با فلسفه به عنوان مکتب یونانی، پوپولیسم و مبارزه با نخبه گرایی از وجوه مشترک هر دو جریان است». طبعا نمی توان در این مجال وارد نقد و بررسی این دعاوی شد اما اجمالا بخش عمدة این عناوین (از جمله غرب ستیزی و پوپولیسم) بیش از همه در دو معمار جمهوری دینی اسلامی مصداق دارد(۲) و به ویژه عرفان گرایی از نوع «شیخ اکبر» رهبر فقید انقلاب پیامدهای ویژه ای در پی داشته که بعید است از چشم نقاد قوچانی پنهان مانده باشد (مگر این که قوچانی ادعا کند که خمینی و خامنه ای و ایضا مصباح یزدی نیز از روشنفکران دینی-مثلا شریعتی و بازرگان و سروش و شبستری-آموخته اند)!!nبا این همه، این گزارش بدان معنا نیست که آموزه های اصلاح دینی مصلحان مسلمان و شیعی یکسره بی ایراد و اشکال است و از کاستی ها و حتی تناقضات (گاه شگفت و مهم) تهی است؛ بی گمان در مقام تحقیق و پژوهش و آسیب شناسی افکار و سنت اندیشگی و میراث اصلاحی یک به یک آنان (از نجم آبادی و شریعت و خرقانی و صالحی نجف آبادی تا طالقانی و بازرگان و شریعتی و پیمان و سروش و شبستری و . . .) می توان مناقشه کرد و با معیارهای متعارف و مقبول به تمایز سره و ناسره دست زد و احیانا نقاط مولد جزمیت و خشونت و استبداد را باز شناخت و در مقام اصلاح و ترمیم آنها برآمد. آنچه تا اینجا گفته شد در مقام نقد و رد پاره ای دعاوی قوچانی (نه لزوما تمام آنها) عمدتا در مقاله تراژدی پروتستانتیسم اسلامی بوده است و نه در مقام دفاع و رد و اثبات آموزه های نهضت اصلاح دینی و مصلحان مسلمان معاصر. از باب مثال شعارهایی چون بازگشت به خویش (که به تعبیر یکی از منتقدان در دوران پیش از انقلاب می تواند به «بازگشت به خیش» تحویل شود)(۳)، بازگشت به اسلام، بازگشت به قرآن، خرافه زدایی و پیرایشگری، «نابگرایی» و اصطلاحات جذابی حول آن چون اسلام اصیل، اسلام ناب محمدی، تشیع علوی و به ویژه اصالت دادن به سنت سلف صالح و از همة آنها مهم تر اسلام انقلابی و مانند آنها در جریانهای اصلاح دینی، مستعد بدفهمی و سوء استفاده اند و تجربه های مکرر مؤید این مدعا و بدفرجامی است.nسخن آخر این که از مجموعة این گزارش تا اینجا، البته در صورت صحت، آشکار می شود که آنچه قوچانی تحت عنوان «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» روایت کرده خود افسانه هایی بیش نیست که نه با واقعیت جهان اسلام انطباق دارد و نه با ایران معاصر. تقریر قوچانی از مجموعة جریانهای رنگارنگ اسلامی معاصر چنان مخدوش و مغشوش و نادرست است که نه تنها گرهی نمی گشاید بلکه به شدت مستعد بدفهمی و گمراهی است و در نهایت هم به حقیقت جفا شده است و هم به تاریخ.nادامه مقاله را اینجا بخوانیدnؤخرهnدر واپسین فصل این نوشتار باید پرسید حال که جناب قوچانی جریانهای جنبش اسلامی و به طور اخص جریان اصلاح دینی روشنفکری را مردود می داند، آلترناتیو و گزینة مطلوب ایشان کدام است؟ و ایشان برای خروج از بن بست استبداد دینی و رسیدن به آزادی به کدام امام زاده دخیل بسته است؟nهرچند قوچانی در آغاز مشخص نمی کند که آیا مراد وی نقد و نفی کل اصلاح طلبی است و یا فقط به نوع خاصی از آن یعنی پروتستانتیسم اسلامی و بیشتر به آموزه های شریعتی در این باب نظر دارد. از آنجا که ایشان در تمام مقاله مبسوط خود اصلاح طلبی را ذیل عنوان پروتستانتیسم لوتری و کالونی و بعد تداوم آن را در جهان اسلام و ایران پی گرفته و تقریبا تمام جریانهای جنبش اسلامی را در ذیل این عنوان گزارش کرده که البته به زعم وی نتیجه ای جز القاعده و داعش و استبداد به بار نیاورده، چنین می نماید که مراد وی نفی کل جنبش اصلاح طلبی در تمام نحله ها و شاخه های آن است، اما در پایان روشن می کند که «گذار از پروتستانتیسم اسلامی عبور از اصلاح دینی نیست. اصلاح دینی حتی در غرب مسیحی گزینه های آزادیخواهانه تری دارد که در سنت اومانیست ها و کاتولیک های اصلاح طلب (ژزؤیت ها یا یسوعی ها) جلوه گر شد و از دید روشنفکران ما پنهان مانده است. شاید جامعه ایران بیش از آن که به مارتین لوتر نیاز داشته باشد به جان لاک نیاز دارد و بیش از آن که به اصلاح دینی نیازمند باشد به اصلاح سیاسی محتاج است؛ چرا که دیدیم اصلاح دینی چگونه به استبداد ختم می شود».nبا توجه به گزارش مبسوط گذشته پاسخ این فراز از دعاوی نویسنده محترم روشن است چراکه:nاولا، اگر می توان از انواع اصلاح طلبی دینی سخن گفت، در این صورت، چرا نویسنده از همان آغاز تکلیف خود و خواننده را روشن نکرده و نگفته است که مراد نوع خاصی از اصلاح دینی است و به طور خاص تر مراد حرفهای شریعتی در این باب است؟ در این صورت این دعوی چه معنی دارد که: «اصلاح دینی همان نهضتی است که از مارتین لوتر و ژان کالون آغاز شد و پروتستانتیسم نام گرفت و در رؤیای ما جامه اسلام پوشید و به غنای پروتستانیسم اسلامی بدل شد»؟ چنان که در آغاز گفتم اگر او مشخص می کرد که دقیقا دنبال نقد و به تعبیر خودش آسیب شناسی کدام اندیشه و سنت و شخص است، بیهوده سخن بدین درازی نمی شد.nثانیا، اگر منظور جریان خاصی بود، در این صورت جای این پرسش هست که پس چرا و به چه دلیل کل دعوی اصلاح طلبی در جهان اسلام در این گزارش آمده و همه ذیل عنوان پروتستانتیسم اسلامی نفی شده و این واژه به عنوان شیطان هفت سری معرفی شده که منشاء این همه مفاسد شده است؟ در میان دهها نفر مدعی اصلاح دینی در فکر اسلامی و شیعی در این صد و پنجاه سال اخیر در ایران و جهان اسلام، چند نفر مدعی پروتستانی گری و به طور خاص پی گیر آموزه های لوتر و کالون بودند؟ مثلا آیا کسانی چون آیا محمدبن عبدالوهاب و نجم آبادی و شریعت سنگلجی و یوسف شعار و خرقانی و حکمی زاده و قلمداران و . . . مدعی تداوم نهضت پروتستانی نوع لوتری در ایران بودند؟ وانگهی، چنان که به تفصیل آمد، این نوع اصلاح طلبی تاریخا و ماهیتا هیچ ربطی به پروتستانتیسم مسیحی و غربی ندارد؛ گرچه مشابهت هایی نیز در آموزه ها وجود دارد.nثالثا، اگر حتی مراد به طور خاص شریعتی باشد، اولا می بایست منحصرا به او و آموزه هایش پرداخته می شد و ثانیا مگر شریعتی در مقام آن بوده که جنبش اصلاح دینی نوع لوتری و کالونی را عینا در ایران و در میان مسلمانان کپی و پیاده کند؟nرابعا، از آنجا که برخی آموزه های اصلاح طلبان مسلمان و از جمله شیعی ایرانی در حرکت انقلابی مردم ایران و در نهایت در تأسیس جمهوری دینی (اسلامی) مستقیم و غیر مستقیم مؤثر بوده، شاید بتوان رد پای برخی خشونت ورزی های عصر انقلاب را به پای آموزندگان انقلابی شان (بیشتر مجاهدین و شریعتی) نوشت (بگذریم که شریعتی اساسا در مقام تدارک یک انقلاب سیاسی-حداقل زودرس-نبود)، اما این دعوی که «دیدیم چگونه اصلاح دینی به استبداد دینی ختم شد»، به کلی نادرست است و جفای به حقیقت. اگر منظور از استبداد دینی بالفعل جمهوری اسلامی است، که ظاهرا چنین است، اولا باید بدان تصریح شود تا موجب سوء تفاهم نگردد و راه بحث و مناقشه گشوده باشد، و ثانیا، باز به شرحی که آمد، مصلحان دینی در شاخه های متنوع آن، کمترین نقشی در معماری جمهوری اسلامی نداشته اند؛ جمهوری اسلامی با تمام نیک و بد آن، محصول همان اسلام محافظه کار حوزوی است که البته با التقاطی از آموره های مدرن و اسلام فقاهتی و تفکر چپ انقلابی به صورت اشتر-گاو-پلنگی متولد شده است. البته با گذشت زمان افکار آزادیخواهی مدرن (یعنی افکاری که مصلحانی چون بازرگان و طالقانی و شریعتی مروج آن بودند) یا رسما در قانون اساسی حذف شد و یا عملا مسخ و نسخ گردید. گفتن ندارد که تمام مصلحان مسلمان (اعم از سنتی های نوگرا تا روشنفکران نوندیش و بازاندیش) هیچ کدام به نظام دینی و آن هم با مدل جمهوری مبتنی بر ولایت مطلقه فقیه معتقد نبودند تا در معماری آن نقشی داشته باشند. هرچند شریعتی نماند تا خود موضع خود را در برابر پدیدة جمهوری اسلامی و ولایت فقیه بیان کند ولی به هزار و یک دلیل می توان نشان داد که در مخیّلة خلاق او نمی گنجید که دو سال پس از مرگش نظامی برآید با نام اسلام و تشیع و با حاکمیت روحانیت و حتی سوگمندانة از برخی تعابیر و آموزه هایش (مانند امت و امام) نیز برای ایجاد مشروعیت و مقبولیت استفاده کند، ولی از این که در مقطع انقلاب تقریبا تمام کسانی که تحت تأثیر آموزه های شریعتی بودند از منظر معرفتی و دینی نخستین منتقدان و مخالفان جمهوری دینی بودند و البته نخستین قربانیان آن نیز، آشکار می شود که آرمانها و اندیشه های شریعتی در قالب نظام برآمده از انقلاب محقق نشده و این نظام نسبتی با اهداف دینی و اجتماعی او ندارد. هرچند برخی از مدعیان راه شریعتی جاهلانه و یا مغرضانه به خطا رفته و خود را به نادرستی پیرو خط شریعتی معرفی کرده و حتی دست به جنایت زدند. با این همه جناب قوچانی (در گفتگو با خبرگزاری مهر) با تحریفی آشکار و به صراحت باورنکردنی می گوید: «متأسفانه در جریان اصلاح طلب هم آن چیزی که به عنوان جریان نواندیش در طول زمان شناخته می شود، به جایی رسید که از درونش پروژه هایی مانند پروتستانتیسم و حکومت دینی به معنای تئوکراسی در می آید». ایشان تا آنجا پیش می رود که می گوید: «متأسفانه [پروتستانهای مسلمان] این حکومت دینی را به جریان اصولگرا تحویل می دهند. جریان اصولگرا به ظاهر مقابل جریان اصلاح طلب قرار گرفته اما در حقیقت امتداد آن است و همان پروژه ها و همان برنامه ها و حرفها را ادامه می دهد». وی در ادامه برای این که جای شبهه نماند که مرادشان شریعتی است او را تا سطح محمود احمدی نژاد پایین می آورد و تصریح می کند: «اصلا قابل تفکر نیست که چگونه می توان شریعتی را با احمدی نژاد جمع کرد. البته شریعتی شخصا آدم آزادی خواهی بوده است. احمدی نژاد هم شاید از نظر شخصی انگیزه های خوبی داشته باشد اما متأسفانه در عمل این دو فرمول عملا به هم می رسند». این دعوی شگفت محتاج بحث تفصیلی و مستند است ولی بر عهدة مدعی است که اولا نشان دهد که مصلحانی چون طالقانی و بازرگان و شریعتی و سحابی ها و همفکرانشان (جریانی که پیش از انقلاب نقش مهمی در ظهور انقلاب اسلامی داشتند) به ویژه در آستانة انقلاب معتقد به حکومت دینی تئوکراتیک بوده اند و ثانیا ایشان باید مستندا ثابت کند که اصولگرایان با زعامت فکری و سیاسی آیت الله خمینی هرگز مدعی حکومت تئوکراتیک اسلامی نبوده اند. (۴)nخامسا، در باب مدعیاتی چون نیاز به لوتر و جان لاک و اصلاح دینی و یا اصلاح سیاسی، واقعیت این است که من تقابلی بین آنها نمی بینم و در سطوحی قابل جمع اند، ما هم به پروتست و لوتر معترض نیاز داریم و هم به جان لاک مدافع تساهل و مدارا و هم به اصلاح گری های معرفتی و اعتقادی و هم به اصلاحات مدنی و سیاسی. اگر هم در این میان صحبت از تقدم و تأخر باشد، صرفا تقدم و تأخر منطقی است و نه لزوما در عالم واقع؛ در عالم واقع، همزمان تمام این اصلاحات می تواند همزمان و یا با اندکی تقدم و تأخر به وسیلة اهل خود پیش برده شود.nاما الگوی بدیل قوچانی دخیل بستن به امام زاده اسلام سنتی و فقاهت حوزوی و به تعبیر مطلوبشان «اسلام محافظه کار» است. او اخیرا از «روشنفکر درون دینی» در برابر «روشنفکر بیرون دینی» سخن می گوید و نوع اول را بدیل نوع دوم معرفی می کند و به گمان ایشان با اجتهاد درون فقهی می توان معضلات را گشود. این را چند سالی است که قوچانی و مهرنامه تحت مدیریتش تعقیب و تبلیغ می کند و هرچند ایشان در مقاله مورد بحث مستقیما به این بدیل اشاره نکرده ولی پس از انتشار مقاله تراژدی پروتستانیسم اسلامی در گفتگویی با خبرگزاری مهر (۲۶/۵/۹۳) در مقام توضیح افکار و انگیزه هایش در انتشار آن مقاله، از این نوع بدیل دفاع کرده است. به زعم قوچانی «در جریان اصلاح طلب هم آن چیزی که به عنوان جریان نواندیش در طول زمان شناخته می شود، به جایی می رسد که از درونش پروژه هایی مانند پروتستانیسم و حکومت دینی به معنای تئوکراسی در می آید . . .به نظرم روشنفکری به خصوص آن چیزی که ما داشته ایم به ویژه روشنفکری دینی، لاجرم به بنیادگرایی ختم می شود».! در نهایت مطلوب ایشان طبق گفته خود فقیهانی محافظه کار مانند مطهری، سیستانی، گلپایگانی، بروجردی آذری قمی و . . .است که قادرند با کمی نوآوری و اجتهاد نه البته جهاد (روشن نیست چرا قوچانی «جهاد» را در تقابل با «اجتهاد» قرار می دهد، مگر جهاد از فروعات قطعی اسلام نیست و مفتیان جهاد علی الرسم فقیهان و مجتهدان نبوده و نیستند؟) به مشکلات روزمرّه مسلمانان و نیز به معضلات حکومت و دولت پاسخی درخور بدهند و آزادی را تأمین کنند و . . . ظاهرا تا کنون این روشنفکران دینی بوده اند که مانع این کار خیر بوده اند!nالبته پروژة نفی و طرد پروتستانتیسم اسلامی را در سالیان اخیر مرشد عام مهرنامه جناب دکتر جواد طباطبایی آغاز کرده و اعلام کرده است که «پروتستانتیسم اسلامی چون شیر بی یال و دم و اشکمی است که هنوز آفریده نشده است و هرگز نیز آفریده نخواهد شد. قول به «پروتستانتیسم اسلامی» به معنای آن است که علی شریعتی تصوری بسیار سطحی از ماهیت مسیحیت پیدا کرده و برآن شده است که اگر در اسلام نیز تحولی از آن دست روی دهد، گره مشکل مبانی گشوده خواهد شد». (۵) وی در حدود هشت سال قبل، با یک چرخش عظیم، رو به آستانة فقیهان سنتی نهاد و مدعی شد که فقیهان عصر مشروطه کار عرفی سازی شریعت را آغاز کرده بودند و این روشنفکران دینی بودند که مانع این کار شدند و اکنون قوچانی و تیم او چندی است همین پروژه را در قالب ژورنالیسم تبلیغاتی پی می گیرند و احتمالا برای جا انداختن این اندیشه بدیع! رسالتی جز مبارزه و نفی نواندیشی دینی و مصلحان بیدار مسلمان ندارند و در این راه حتی از هیچ گونه تحریف و دروغ و تهمت نیز دریغ نمی کنند. اهالی مهرنامه حتی رعایت مروت و حداقل امر اخلاقی را نیز از یاد برده اند چرا که در شرایطی که افراد مورد اتهام یا نیستند تا این دروغ ها را افشا کنند و یا در خانه اند و توان پاسخ دادن ندارند و یا به برکت حاکمیت همان اسلام محافظه کار (از نوع افراطی و غیر افراطی اش) در نقاط دور زندگی می کنند و نمی توانند پاسخ های خود را در داخل کشور و در همان نشریات منتشر کنند، چنین یکه تازی و تنها به قاضی رفتن، با هیچ معیاری سازگار نیست. به ویژه رسانه های رنگارنگ حکومتی پیوسته بر آنان می تازند و از هیچ نوع دروغ و تهمت و تحریف نیز ابایی ندارند. زهی مروت و انسانیت!nاما من اکنون با توجه به طولانی شدن این نوشته، نمی توانم به نقد و بررسی اسلام فقاهتی و محافظه کار مطلوب جناب قوچانی بپردازم و بگویم چرا، به رغم برخی نقاط مثبت و مفید و حتی ضروری اجتهاد نوین سنتی (یا همان «فقه پویا»ی سابق خودمان)، در نهایت راه به دهی نمی برد و آزادی و برابری و عدالت برای مسلمانان به ارمغان نمی آورد. آن را به وقت دیگر وا می نهم (هرچند سالیانی پیش چند بار به دعوی آقای طباطبایی در این باب پاسخ داده و در مطبوعات داخل کشور انتشار یافته و البته تا کنون پاسخی جز تندخویی و بدزبانی از ایشان دریافت نکرده ام). محض اطلاع جناب قوچانی عرض می کنم که اسلام محافظه کار و اصولگرا و فقاهتی در طول تاریخ و اخیرا به آزمون نهاده شده و نتایج آن کم و بیش روشن است.nدر پایان فقط به این نکته بس مهم اشاره می کنم که اگر آموزه های نواندیشان مسلمان در صد سال اخیر (به ویژه جریان روشنفکرانه طالقانی و بازرگان و نخشب و شریعتی) نبود، بی گمان محافظه کاران یا اصولگرایان انقلابی عصر انقلاب به مراتب بیشتر از خشونت و سرکوب استفاده می کردند و اگر روشنگری ها و مقاومت های شاگردان مکتب آنان و نیز آموزه های متفکران بعدی مانند شبستری و سروش در بیش از سه دهه عمر جمهوری اسلامی نبود، ما با نتایج بدتری مواجه بودین بودیم. در ایران و در جهان اسلام تنها پادزهر استبداد دینی آموزه های نواندیشان اصلاح طلب و نوگرای مسلمان است. این اشاره باشد تا فرصتی دیگر و مجالی فراخ تر.nبعدالتحریر:nیکم. این مکتوب مطول نه در مقام دفاع از ایده پروتستانتیسم اسلامی در جهان اسلام و دعاوی یک به یک مبلغان و شارحان آن (به طور خاص شریعتی) بوده است و نه در مقام رد و نفی تمام ایرادهای منتقدان، آنچه مطمح نظر راقم این سطور بوده نقد دعاوی جناب قوچانی و روشن کردن اشکالات و کاستی آن از یک سو و شرح و بیان آرای حامیان اصلاح دینی در جهان اسلام (و بیشتر شریعتی) از سوی دیگر بوده است و بس.nدوم. مقاله «شریعتی و پروتستانتیسم و رنسانس اسلامی» در همان کتاب «ما و غرب» می تواند برای جویندگان منبعی باشد تا از طریق آن به طور اجمالی و شاید تا حدودی جامع آرای شریعتی در این باب قابل دستیابی باشد.nسوم. من خود از حدود پانزده سال قبل که با تاریخ رفرم مذهبی بیشتر آشنا شدم، در این باب به تأملات تازه ای رسیدم. محصول این تأملات نوشته ای مبسوط شد با عنوان «اصلاح دینی-پروتستانتیسم اسلامی-» که در سال ۸۶ آماده انتشار شد و به ارشاد رفت (و تا کنون نیز مجور نشر نیافته است) و از قضا در اختیار جناب قوچانی هم هست و ایشان زمانی بخش هایی از آن را در ماهنامه «اندیشه نو» منتشر کرده استnپانویسها:n۱.بنگرید به این لینک:nhttp://yousefieshkevari.com/?s=%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86+%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C+%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4%D9%87%D8%A7%DB%8C+%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8Cn۲. قوچانی در سرمقاله اخیر خود در مهرنامه (شماره ۳۷) می گوید: «نفی روحانیت، نهاد سیاست و استقرار خلافت الهی روی زمین آرزوی مشترک همه بنیادگرایان است». از قضا همین موارد (جز نفی روحانیت) کاملا با آیت الله خمینی منطبق است نه با نواندیشان و اصلاح طلبان مسلمان که قوچانی به نادرستی آنها را یکجا بنیادگرا می شمارد.n۳ . آقای باقر مؤمنی در کتاب «درد اهل قلم».n۴. قوچانی بین «حکومت دینی» و «حکومت اسلامی» فرق می گذارد و ظاهرا اولی را محصول نواندیشان و روشنفکران مسلمان می داند و از این رو آن را مردود می شمارد و دومی را حکومت پیامبر اسلام می داند و مطلوب می شمارد. او در جایی دیگر به استناد آرای برخی متفکران عرب مانند راشد الغنوشی حکومت پیامبر در مدینه النبی و نیز خلفای راشدین را حکومت اسلامی می داند که مبتنی بر بیعت و نیز قانون اساسی بوده و در آن نهاد روحانیت حکومت نمی کرده اما حکومت دینی در این تفکیک همان تئوکراسی است که در آن روحانیت به نام خدا و به نمایندگی از خدا اعمال حاکمیت می کند. حکومت پاپ نماد حکومت دینی یا تئوکراسی است.nدر این مورد چند نکته قابل ذکر است. اول این که نمی دانم چرا قوچانی این نظریه تفکیکی را از چند متفکر عرب خارجی نقل کرده و حال آن که در حدود نیم قرن پیش در همین ایران شخصی به نام علی شریعتی این تفکیک را با اندکی تفاوت در تعبیر انجام داده است. ملاحظه کنید:n«وقتی من می گویم حکومت اسلامی مقصودم حکومت شخص محمد و دو سه تن از جانشینان اولیه اش است که تا حد زیادی از او پیروی می کردند . . .حکومت مذهبی چیست؟ حکومت مذهبی رژیمی است که در آن به جای رجال سیاسی، رجال مذهبی (روحانی) مقامات سیاسی و دولتی را اشغال می کنند و به عبارت دیگر حکومت مذهبی یعنی حکومت روحانیون بر ملت. آثار طبیعی چنین حکومتی یکی استبداد است، زیرا روحانی خود را جانشین خدا و مجری اوامر او در زمین می داند و در چنین صورتی مردم حق اظهار نظر و انتقاد و مخالفت با او را ندارند، یک زعیم روحانی خود را به خودی خود زعیم می داند، نه به اعتبار این که روحانی است و عالم دین، به اعتبار رأی و نظر و تصویب جمهور مردم، بنابراین یک حاکم غیر مسئول است و این مادر استبداد و دیکتاتوری فردی است و چون خود را سایه و نماینده خدا می داند، بر جان و مال و ناموس همه مسلط است و در هیچ گونه ستم و تجاوزی تردید به خود راه نمی دهد بلکه رضای خدا را در آن می پندارد، گذشته از آن برای مخالف، برای پیروان مذاهب دیگر حتی حق حیات قایل نیست. آنها را مغضوب خدا، گمراه [اشاره به آیات اول سوره بقره-مغضوب علیهم والضالین-]، نجس و دشمن راه دین و حق می شمارد و هرگونه ظلمی را نسبت به آنان عدل خدایی تلقی می کند. خلاصه حکومت مذهبی همان است که در قرون وسطی کشیشان داشتند و ویکتور هوگو آن را به دقت ترسیم کرده است. اما در اسلام چنین بحثی اصولا مطرح نیست . . .». مجموعه آثار، جلد ۲۲، ص ۱۹۶٫nقوچانی در سرمقاله مهرنامه (۳۷) می گوید: «در حکومت اسلامی (که بر خلاف حکومت دینی که یک حکومت ایدئولوژیک است) معیار شهروندی دینداری نیست بلکه پیروی از قانون است». اصل این تفکیک و به ویژه دعوی پیروی از قانون در حکومت اسلامی قابل تأمل است. چرا که اولا بین حکومت دینی و حکومت اسلامی جز در عام و خاص بودن اصطلاح تفاوتی ماهوی نیست. به طور متعارف حکومت دینی در اندیشه سیاسی عالمان و فقیهان مسلمان از دیرباز با دو مؤلفه شناخته می شود: اول منشاء الهی قدرت (خلافت=سلطنت=امامت و . . .) و دوم اجرای بی چون و چرای شریعت. آیت الله خمینی به درستی گفت فقه برنامه عملی حکومت است. هرچند حکومت دینی اسلامی با هر دو مؤلفه کامل می شود ولی اگر معیار نخست نبود، معیار دوم قطعی و الزامی است و گرنه حکومت دینی بلاموضوع خواهد بود. ثانیا، اگر فرمانروایی پیامبر حکومت اسلامی بود (که البته من با همان دومعیار به ویژه معیار اول فرمانروایی آن بزرگوار را دینی و اسلامی نمی دانم)، در آن زمان «پیروی از قانون» به چه معناست؟ اگر مراد این است که در آن زمان پیامبر خود از مقررات مدنی و اجتماعی و حقوقی اعراب حجاز پیروی می کرد و مؤمنان را به اطاعت از آنها تشویق می کرد (هرچند در مواردی با اصلاحاتی) درست است اما در آن زمان «قانون» به معنایی که الان مراد می شود، وجود خارجی نداشت. قانون برآمده از نظام عرفی امروزین است و قطعا شامل قوانین شرعی و حتی عرفی قدیم نمی شود. «حکم الله» مبنا و غایاتی دارد که «قانون» ندارد. به ویژه قانون بنیادا با فقاهت و اجتهاد حوزوی و سنتی، که مورد تأیید قوچانی و همفکران است، در تعارض است. ثالثا، اگر قرار بر قانون قانون عرفی باشد، دیگر، پسوند «اسلام» در عنوان ترکیبی «حکومت اسلامی» به چه معناست؟ و اسلام (که عملا در بخش حقوق با فقه مترادف می شود) چه نقشی در حکومت و نظام سیاسی بازی می کند؟ و اگر قرار بر اجرای همان قوانین شرعی و اجرا شده روزگار نبی اسلام در روزگار ما (ولو با ابزار اجتهاد) باشد، حقوق شهروندی که بر بنیاد برابری ذاتی و طبیعی آدمیان است، هرگز حاصل نخواهد شد چرا که در روزگار پیامبر نیز بین مسلمان و غیر مسلمان و بین زن و مرد و . . .تمایز و تبعیض های آشکار وجود داشت. بخشهایی از این احکام تبعیض آمیز در برخی آیات الاحکام قرآن نیز وجود دارد و فقیهان طبق قاعده استوار حرمت اجتهاد در برابر نص نمی توانند در آنها تغییری ایجاد کنند. در این صورت روشن نیست که حکومت اسلامی مورد نظر قوچانی چگونه حکومتی است و چگونه می تواند هم اسلامی باشد و هم قانون مدار. تجربه دو قانون اساسی مشروطه و در جمهوری اسلامی روشن می کند که حل گره کور عرف و شرع اگر نگوییم محال، بسی دشوار است. رابعا، نمی دانم مراد از «قانون اساسی» در زمان پیامبر چیست؟ احتمالا مراد «میثاق مدینه» است اما می دانیم که میثاق مدینه، که پیمانی بین پیامبر و قبایل مدینه در سال نخست هجرت بود، به رغم این که برخی با تسامح و با ترجمه فرهنگی آن پیمان را اولین قانون اساسی اسلام دانسته اند، اما هرگز نمی توان آن را قانون به معنای کنونی آن دانست و اگر هم درخور چنین عنوانی باشد، باز گفتن ندارد که اولا این پیمان بین پیامبر و سران قبایل بود و در مناسبات درونی مسلمانان قواعد دیگری حاکم بود که بعدها شرع و شریعت و فقه نام گرفت. وانگهی، این میثاق در همان زمان به زودی جایش را مقررات دینی داد که صبغه اسلامی و دینی یافت. در هرحال امروز مسئله پیمان مدینه مسئله مسلمانان نیست، آنچه مطرح است، حاکمیت شریعت در نظام اسلامی و در جامعه مؤمنان است.nداستان پیوند دین و ایدئولوژی را رها می کنم که به نظر می رسد از فرط تکرار به ابتذال کشیده شده است. قوچانی و بسیاری دیگر، تعریفی خاص از ایئولوژی را برگرفته و غالبا بی جا و نادرست از آن به عنوان چماقی بر فرق این و آن از آن سود می جویند.nاما در در باب آرا و اندیشه های سیاسی شریعتی هم در گفتارهای او سخن فراوان است و هم در این باب مخالفان و موافقان سخنان بسیاری گفته و نوشته و انتشار داده اند. در باب دیدگاه شریعتی در باره دموکراسی به ویژه در باره نظریه «جامعه شناسی امت و امامت» وی فراوان بحث و مناقشه شده است. در اینجا نیازی به پرداختن به آنها نیست اما تا آنجا که در میان سخنان فراوان (و البته گاه متفاوت و حتی در مواردی متناقض) شریعتی (حداقل به گمان من) دو نکته مسلم می نماید، یکی این که او به اصل دموکراسی به معنای مشروعیت زمینی قدرت (اعم از حکومت پیامبر و امامان شیعی و مردمان دیگر) باور داشته و تعیّن امامت در دوازده تن و نیز دموکراسی متعهد به عنوان استثنای بر قاعده مقبول شمرده شده و ثانیا او قاطعانه با فرمانروایی مذهبی عالمان و فقیهان اسلامی مطلقا مخالف بوده است که یکی از نمونه های آن پیش از این نقل شد. در مورد نخست به عنوان نمونه با چند مستند ارجاع می دهم: مجموعه آثار، جلد ۱، ص ۶۶-۹۷؛ جلد ۹، ص ۲۲۲-۲۲۴، جلد ۲۲، ص ۲۳۱؛ جلد ۳۵، بخش اول، ص ۱۶۹، ۲۲۸ و بخش دوم، ص ۶۳۸٫nدر باب آرای نواندیشان مسلمان در باره دین و حکومت و سکولاریسم بنگرید به مقاله دو قسمتی من در لینکهای زیر:nhttp://yousefieshkevari.com/?p=4209nhttp://yousefieshkevari.com/?p=4235n۵. جواد طباطبایی، ابن خلدون و علوم اجتماعی، ص ۳۵۱٫nدر باب دعوی جناب طباطبایی بنگرید به ملاحظات انتقادی من در همان مقاله ام در کتاب ما و غرب.nn n
گفتگویی که گویی دو طرف حرف هم را نمی شنوند!
داستان تحمیل حجاب اجباری در جمهوری اسلامی دیرینه سال است و به ماه های اول عمر جمهوری اسلامی باز می گردد. نخستین کسی که این