اشاره: متن زیر گزارشی است از یک گفتگو با من در باره موضوع «ختنه» در شریعت اسلام که خانم فیروزه رمضان زاده با من انجام داده و در پنجم ؤوئن 2018 در سایت «حقوق ما» منتشر شده است.
حقوق کودک، ختنه پسران و عوارض احتمالی آن
اشکوری: فقها بگویند چرا ختنه باید یک سنت جاودانه باشد؟
به تعبیر حسن یوسفی اشکوری، پژوهشگر دینی ساکن آلمان، ختنه به معنای بریدن نوک پوست آلت تناسلی مردان است که در اصطلاح فقه به آن پوست “حشفه” گفته می‌شود و در فقه اندازه مشخصی برای اندازه این برش مشخص نشده است.
این پژوهشگر دینی به منابع تاریخی ثبت شده برای انجام عمل ختنه اشاره می کند و به حقوق ما می گوید: «تا جایی که منابع تاریخی گواهی می‌دهند، اغلب جوامع باستان نظیر مصریان باستان سنت ختنه را به ویژه برای پسران به اشکال مختلف انجام می‌دادند، همچنین در کتاب مقدس یهودیان هم به این مساله اشاره و در آن تصریح شده که حضرت ابراهیم در ۹۹ سالگی ختنه شده است.»
اشکوری تأکید می‌کند: «به احتمال بسیار قوی این روایت از اساطیر مذهبی است چون مشخص نیست حضرت ابراهیم چقدر عمر داشته و چرا در ۹۹ سالگی ختنه شده؟ مگر این که بگوییم در ۹۹ سالگی به پیامبری رسیده و بعد در سنت دینی او گفته شده که باید ختنه شود، البته در احادیث اسلامی گفته شده که ابراهیم در ۸۰ سالگی ختنه شده است».
این مطلب در شماره ۷۸ مجله حقوق ما منتشر شده است. برای دریافت فایل پی‌دی‌اف مجله، کلیک کنید.
اشکوری در مورد منابع تفسیری سنت ختنه می‌گوید: «هیچ سند و مدرک دقیقی در دست نیست که در چه زمانی ختنه به اسلام وارد شده چون در قرآن، هیچ اشارهای به مسأله سنت ختنه نشده؛ چه در مورد پسران و چه در مورد دختران. ولی اگر مبنا روایات باشد، روایاتی در مورد تایید سنت ختنه وجود دارند.»
به گفته اشکوری؛ مفسرین، فقها و محدثان به چند آیه از قرآن اشاره می‌کنند که مسلمانان را دعوت کرده اند که از ابراهیم و سنت او پیروی کنند، مفسرین و محدثین استنباط کرده‌اند که چون در سنت ابراهیم ختنه بوده، در سنت اسلامی هم باید سنت ختنه اجرا شود.»
او به آیه ۱۲۳ سوره نحل اشاره می کند:«آن‌گاه بر تو وحی کردیم که در دعوت به خداپرستی آیین ابراهیم را دنبال کن که یکتا پرست بود و هرگز به خدای یکتا شرک نیاورد.»
فقهای شیعه و اهل سنت برخی احادیث و منابع تفسیری چند آیه را مرتبط به موضوع ختنه دانسته‌اند. آنها به آیه ۱۲۴ سوره بقره، «مِلّةَ ابراهیمَ حنیفاً» در آیه ۱۲۵ سوره نساء و «حنفاء» در آیه ۵ سوره بینه اشاره کرده‌اند.
اشکوری در این مورد توضیح می‌دهد: «در دوران پیش از بعثت پیامبر، گروهی در حجاز بودند که به آنها” حنفا” گفته می شد. حنیف و حنفا چند بار در قرآن بکار رفته است. دین ابراهیم معروف به دین “حنیفی” تنها گروه یکتاپرست و خداپرستی بودند که در جامعه بت‌پرست حجاز وجود داشتند. براساس تحقیقات محققان غربی و اسلامی از کتاب‌های حنفا، یکی از سنت‌های آنان در زمان پیش از اسلام، سنت ختنه بوده است. بنابراین اگر این موضوع صحت داشته باشد، موید همین سنت یهودیان یا برخی از روایات اسلامی است که مطرح کرده‌اند که در سنت ابراهیم ختنه وجود داشته است. حنفا هم منسوب به ابراهیم هستند چون در قرآن دین ابراهیم به عنوان دین حنیف مطرح شده است.»
او به سابقه اجرای عمل ختنه در بین مسلمانان اشاره می‌کند: «در برخی از روایات آمده است که حضرت محمد وقتی به دنیا آمد، ختنه شده به دنیا آمد. بعدها در مورد روایات شیعه ادعا شد که امامان شیعه همه ختنه شده یا به تعبیری مختوم از مادر زاده شدند که به نظر من همه این روایات، جزو اساطیر مذهبی و روایاتی هستند که برای فضیلت‌تراشی چه برای پیامبر و چه برای به خصوص امامان شیعه بعدها جعل و ساخته شده‌اند. من به دلایلی هیچ کدام از این روایات را مستند و قابل قبول نمی‌دانم و این که ابراهیم این سنت را داشته، دقیق نمی‌دانیم. تاریخی برای انجام این سنت نداریم و این که الزاما انجام هر کاری که ابراهیم در چند هزار سال پیش انجام داده، دلیل عقلی و نقلی نداریم که حتماً این کار انجام شود.»
به گفته یوسفی اشکوری، این احتمال وجود دارد که ختنه در بین مسلمانان از همان سنت یهودی گرفته شده باشد، یا مسلمانان الهام گرفته‌اند و یا خود پیامبر آن را امضا کرده باشد. می‌دانید که احکام اسلامی به دو دسته تأسیسی و امضایی یا انشایی و امضایی تقسیم‌بندی شده‌اند. احکام تأسیسی یا انشایی احکامی هستند که خود پیغمبر اسلام تاسیس کرده و در گذشته سابقه نداشته‌اند. احکام امضایی هم احکامی هستند که وجود داشته‌اند و پیغمبر پس از انجام اصلاحات، تغییرات و تحولاتی، آنها را تأیید کرده است. تقریباًً تمام احکام شرعی اسلام حتی نماز و روزه و حج و بسیاری از قوانین کیفری مربوط به زنان در سنت پیش از اسلام و اعراب حجاز وجود داشته‌اند. اسلام در این موارد تغییرات و تحولاتی ایجاد کرد، بعضی‌ها را رد کرد و بیشتر این موارد را یا عیناً تأیید کرد یا با اصلاحیه‌ها و تبصره‌هایی تأیید کرد.»
اشکوری معتقد است: «در این چارچوب اگر به قضیه نگاه کنیم، به نظر می‌آید یکی از احکام امضایی اسلام همین موضوع ختنه است، در این مورد خلفای امامیه یعنی خلفای اثنی عشری عموماً این عمل را به عنوان یک واجب و از ضروریات اسلام می‌دانند و به اعتقاد آنها ختنه در جاهای مختلفی کاربرد دارد. مثلاً می‌گویند فردی که قصد مسلمان شدن دارد، ولو در ۱۰۰ سالگی، باید حتماً ختنه شود. اگر ختنه نشود اسلامش پذیرفته نیست، یا بعدها در مراسم حج و موقع طواف حتماً باید ختنه شده باشد و شرط می‌کنند که امام جماعت اگر ختنه نشده باشد، نمی‌تواند امام جماعت باشد، یا حتی برخی از فقها گفته‌اند کسی که مختوم نیست نمی‌توان بر پیکر او نماز خواند؛ یعنی عملاً او را از دایره اسلام خارج می‌کنند.»
به گفته وی، در میان مذاهب اهل سنت، شافعیان هم نظیر شیعیان ختنه را واجب شرعی می‌دانند اما در میان اهل سنت، حنفی‌ها و مالکی‌ها ختنه را واجب نمی‌دانند بلکه مستحب می‌دانند. بنابراین در فقه اسلامی هم اجماعی در مورد واجب بودن ختنه وجود ندارد.»
اشکوری در این زمینه توضیح می‌دهد: «از نظر شرعی اثبات نشده است که ختنه مانند نماز و روزه و حج یا زکات، از واجبات اسلام است و از ناحیه پیغمبر اسلام به عنوان واجب شرعی تعیین شده است. ما هیچ دلیل قاطعی نداریم. فقط در برخی از روایات آمده که از جهات مختلف هم مخدوش هستند. به ویژه وقتی در قرآن آیه‌ای در مورد مساله وجوب ختنه وجود ندارد، راحت‌تر می‌توان به لحاظ شرعی وجوب انجام عمل ختنه را زیر سوال برد. بنابراین وقتی فقها ادعای وجوب شرعی انجام عمل ختنه را می‌کنند، اول باید بتوانند آن را ثابت کنند که جزو احکام اسلام است و پیامبر اسلام آن را وضع کرده است.»
او در ادامه می‌گوید: «در روایات آمده است که حضرت محمد وقتی به دنیا آمد، توسط عبدالمطلب ختنه شد؛ براساس سنت یهودی یا سنت حنفا و بعدها هم خود پیامبر این عمل را به عنوان یک سنت پذیرفت. حالا به فرض که این عمل یک سنت اسلامی بوده باشد ولی چرا باید یک سنت جاودانه باشد؟ آیا بناست مسلمانان تا روز قیامت این سنت را انجام دهند؟ که البته این پرسش در مورد بسیاری از قوانین اسلامی نظیر حدود و دیات و قوانین جزایی و اجتماعی هم مطرح است.»
اشکوری به نظریه “مقاصد الشریعه” در فتاوای اهل سنت اشاره می کند: «بر اساس نظریه مقاصد الشریعه که بسیاری از علمای اهل سنت و برخی از علمای شیعه هم آن را باور دارند، هر حکم شرعی یک فلسفه و هدفی دارد، هدف از این کار که گفته شده پسران یا دختران‌تان را ختنه کنید چه بوده است؟ پرسشی که امروز باید فقها به خصوص فقهای عقل‌گرا یا فقهایی که تصور می‌کنند اسلام دین عقل و خرد و علم است، باید به آن جواب بدهند. باید نشان دهند که فلسفه واجب شرعی بودن ختنه چیست؟ با انجام این عمل به چه هدفی می‌رسیم؟ چه فلسفه‌ای پشت آن بوده است؟»
او در ادامه توضیح می‌دهد: «برخی‌ها برای مدلل کردن و علمی جلوه دادن عمل ختنه، ده‌ها دلیل علمی و تجربی آورده‌اند که ختنه از ایدز جلوگیری می‌کند، لذت جنسی را بیشتر می‌کند و ده‌ها دلیل دیگر؛ هر چند برخی از تحقیقات علمی هم عکس این موضوعات را ثابت کرده‌اند. »
به گفته اشکوری؛ اگر بنا باشد که به لحاظ علمی و تجربی وارد فلسفه شویم، راه باز می‌شود برای تجارب مختلف و این جاست که من حرف آخر را می‌زنم. فرض براین که ختنه یک حکم شرعی هم باشد، با توجه به این که در قرآن هم به آن اشارهای نشده، معتقدم به عنوان یک حکم شرعی قابل اثبات نیست. یعنی از نظر مستندات امروز این عمل اثبات شده نیست و این موضوع را فقها باید ثابت کنند.»
جاودانه نبودن حکم شرعی عمل ختنه نکته دومی است که اشکوری بر آن تاکید می‌کند: «از سوی دیگر علمایی که این عمل را جاودانه و به عنوان یک حکم شرعی قطعی تلقی می‌کنند که باید تا روز قیامت به هر شکلی باید اجرا شود، می‌بایست آن را معقول و مستدل کنند و از آن به لحاظ علمی و عقلی دفاع کنند و بگویند فلسفه انجام این عمل این چیست؟ فقیه می تواند حکم را استنباط کند یا فتوا بدهد ولی موضوع را چه کسی مشخص می‌کند؟ متخصصان موضوع! در ارتباط با مساله ختنه متخصصان فن، پزشکان هستند. این یک امر پزشکی است. بالاخره تکه‌ای از بدن یک انسان بریده می‌شود و فارغ از جنبه پزشکی، جنبه روانشناختی این موضوع هم باید بررسی شود. روانشناسان هم باید بگویند آیا این عمل بعدها آثار منفی در مردان ایجاد می‌کند یا خیر؟ تا جایی که من اطلاع دارم در مورد ختنه زنان تحقیقات زیادی انجام شده است. این عمل نه تنها از لحاظ روانی آثار بسیار مخربی بر روی زنان وارد می‌کند، بلکه لذت جنسی آنها را هم کم می‌کند که البته ختنه زنان به ندرت در برخی نقاط ایران و اغلب در کشورهای افریقایی و میان اهل سنت رواج دارد.»