جنگ انسان با کرونا و مبارزه دانش با خرافه

اشاره: گفتگوی زیر با نشریه شهروند در مونترال انجام شده و اخیرا منتشر شده و اکنون در اینجا بازنشر می شود
1) اجازه بدهید خیلی کلی شروع کنیم: آیا با این نگاه موافق هستید که در روزهای شیوع کرونا همزمان سبب شیوع خرافه‌گرایی دینی در ایران شده است؟
پاسخ:
بله کاملا موافقم. چنین رویدادی البته طبیعی است. همیشه هم همین طور بوده است. این نیز بر می گردد به ریشه های تاریخی و روانشناختی توده ها. توده های مردم از یک سو غالبا از علل و عوامل تغییرات و تحولات طبیعی و یا به اصطلاح «شر طبیعی» اطلاع کافی و علمی ندارند و از سوی دیگر دنبال پناهگاهی برای دفع شر می گردند و چه بهتر باورهای مذهبی حول قادر مطلق و یا بزرگان دین و یا مرشدان مذهبی. هرچه فاجعه بزرگتر و بی پناهی گسترده تر گرایش به چنین باورهایی عمیق تر است. البته می دانید که این پدیده منحصر به اسلام و تشیع و ایران نیست در تمامی جهان نیز کم و بیش چنین گرایشی وجود داشته و الان هم در همه جا دیده می شود.

2) بسیاری از تحلیلگران معتقدند که رسانه های اصلی در ایران در گسترش خرافه همراهی می کنند. نظر شما چیست؟
پاسخ:
کاملا همین طور است. از منظر تاریخی همواره حول مذاهب و ادیان انواع باورهای غیر عقلانی و یا خرافه وجود داشته است. با این که پیامبران به ویژه پیامبر اسلام و از جمله در قرآن تلاش کرده اند تا مردم جز به خدا و تعقل به چیزی دیگری تکیه و استناد نکنند ولی از زمان خود آنان کسانی از روی حسن ظن و یا به عمد و برای تأمین منافع فردی و یا گروهی و یا قبایلی حول شخصیت پیامبر و بعدتر بزرگان دین خرافه می پراکندند و دچار غلو می شدند و این البته پس از غیبت فیزیکی پیامبر به مقتضای شرایط اجتماعی و به ویژه به مقتضای تحکیم اقتدار دستگاه خلافت و ارباب قدرت افزون تر و گسترده شده است.
در واقع پیوند دین و قدرت و استفاده ابزاری از باورهای مذهبی همیشه در گسترش خرافات مذهبی نقش مهمی داشته اند. در این چهل و چند سال اخیر در جمهوری اسلامی زمینه های تعمیق خرافات زیر پوست دین و شعائر مذهبی بسی بیشتر و عمیق تر شده است. زیرا باورهای مذهبی توده ها ابزار ایدئولوژیک مقامات دینی نظام سیاسی برای بسط اقتدار سیاسی و اجتماعی است. همان گونه که در زمان ساسانیان و یا بعدتر صفویان نیز چنین بوده است. روشن است حکومت افزون بر ابزارهای مذهبی سنتی از ابزارها و امکانات مدرن مانند مطبوعات و رسانه های تصویری و انواع هنر نیز برای موفقیت خود استفاده می کند.

3) آیا به نفع نظام است که خرافه گرایی را رشد بدهد؟
پاسخ
بستگی دارد به این که «نفع» را چگونه ببینیم و از چشم کی تفسیر کنیم. اگر از منظر قواعد فرمانروایی عقلانی مدرن نگاه کنیم، بی تردید به زیان نظام دینی است چرا که در واقع مصداق یکی بر شاخ و بن بریدن است. زیرا دین و مشروعیت دینی برای حکومت و حکومتگران یک ضرورت بنیادین است و گسترش خرافات از یک سو خردمندان و به اصطلاح عقلای قوم و بیشتر طبقه متوسط و درس خوانده مدرن را نسبت به حکومت دینی بی اعتقاد می کند (که کرده است) و از سوی دیگر، جامعه مذهبی و بیشتر مذهبی های متجدد و حتی در مواردی سنتی ها را دچار چالش های فکری و عقیدتی می کند (که کرده است). از این رو در دراز مدت و به طور اصولی، خرافه گستری به زیان نظام سیاسی و مقامات آن است. چنان که در سالهای اخیر بارها شنیده ایم که در واکنش به دعاوی معجزات و کرامات برای رهبر جمهوری اسلامی و یا برخی افرادی که کارنامه شان چندان درخشان نیست و حتی سیاه است، گفته می شود: پس این همه کرامات و معجزات برای پیغمبر و فلان امام نیز دروغ بوده است. با این همه، حاکمان غافل غالبا به منافع کوتاه مدت خود می اندیشند.
4) چرا دستگاه رسمی در ایران با موج گسترش مخالفت نمی کند؟
پاسخ:
به همان دلیلی که گفته شد. در این چهل اخیر به طور روز افزونی در رسانه های حکومتی انواع خرافات به نام خدا و پیغمبر و امام و شیخ و آخوند پراکنده و گسترده شده است. این روند بخشی عامدانه است و انگیزه نیز همان تعمیق وابستگی مردم به نظام ولایی و تحکیم و بسط اقتدار سیاسی است و البته بخشی نیز به مقتضای طبیعت و سرشت دین عامیانه است که نهاد روحانیت قرنهاست مروج آن است و به اصطلاح نانش در این روغن است. البته باید افزود که هرچه زمان بیشتر بگذرد، بازگشت از این روند نیز دشوارتر می شود. وقتی قرنها به مردم گفته اند که «قم دارالشفا» است و تربت امام حسین شفا می دهد و در این چهل سال نیز بر آن تأکید شده است، با فرض تصمیم بر اصلاح روند، چگونه می توانند بازگشت کنند. انصافا کار دشواری است.
5) تاثیر منفی این موج شیوع خرافه گرایی در جامعه چیست؟ ( گذشته از تاثیرات حاد سلامتیِ مربوط به بیماری کووید19)
پاسخ:
همان گونه که گفته شد، این نوع خرافه پرستی و تبلیغ رسمی و غیر رسمی آن، سه تأثیر منفی خواهد داشت. اول، پایه های مشروعیت مذهبی را در دراز مدت سست می کند. چنان که در اواخر ساسانیان و نیز در اواخر صفویه چنین شد. دوم گروههای مرجع و خلاق جامعه یعنی جوانان و درس خوانده ها و به تعبیر دیگر طبقات متوسط شهری را از دین گریزان می کند که کرده است. سوم، افراد مذهبی سنتی را نیز به تدریج دچار فروپاشی ذهنی و عقیدتی خواهد کرد. مجموعه اینها موجب آشفتگی فکری و سستی همبستگی اجتماعثی می شود. از این رو جدای از صدق و کذب این نوع آموزه ها، خرافات گستری به لحاظ حفظ منافع ملی و تأمین همبستگی مدنی و اجتماعی زیانبار است. به ویژه جامعه را از رشد عقلانی و توسعه تمدنی باز می دارد که بازداشته است. خرافه یعنی باورهای عقل ستیز و در جامعه عقل ستیز چگونه علم و توسعه تمدنی شکل می گیرد و رشد می کند؟ اگر در روزگاری رخدادی به نام «تمدن اسلامی» شکل گرفت و حدود ششصد سال در جهان برتر بود، به دلیل غلبه عقلانیت نسبی در قلمرو زیست مؤمنانه مسلمانان بود.

6) طبیعتا خرافه و خرافه گرایی خاص ایرانیان یا مسلمانان نیست اما به نظر می آید در ایران این موج قوی تر است. آیا برای این توضیحی وجود دارد؟
پاسخ:
اگر خرافه پروری را از مؤلفه های استقرار حکومت دینی بدانیم، از یاد نبریم که نخستین حکومت و آن هم در قالب یک امپراتوری بزرگ و اثرگذار در غرب آسیا ساسانیان بوده و در این نظام سیاسی بود که برای اولین بار در تاریخ دین و حکومت چونان شیر و شکر به هم آمیخت. شاهنامه فردوسی، که به حق سند مهم فرهنگ ایران است، به خوبی این آمیختگی را گزارش کرده است.
افزون بر این سنت دیرین، غلبه مذهب شیعی در ایران و به ویژه استقرار سلطنت شیعی صوفی صفوی پس از هزار سال در ایران، بر این خرافه پروری دامن زده است. نظام صفوی بازسازی همان نظام ساسانی بوده است. تصادفی نیست که از این زمان زیر پوشش امامت شیعی و یا مرشد کامل صوفیانه انواع خرافات گسترش پیدا کرده است. گرچه خرافات نه مختص اسلام است و نه مختص ایران ولی باید توجه کرد که جهان بینی و الهیات شیعی (به ویژه شیعه باطنی و صوفیانه) بیشتر مستعد افسانه ها و اساطیر است و این همه به ویژه در دینداری عوامانه زمینه ساز خرافات بوده و هست. در همین بستر مستعد است که نهاد مذهبی از نوع تشیع امامی و یا صوفیانه در قالب علما و یا اقطاب صوفیانه در ایران رشد بساری پیدا کرده و استقرار یافته و به صورت دیالکتیکی همین نهادها و نمادها خود در تعمیق انواع خرافه نقش مهمی ایفغا کرده و می کنند.

7) اینکه برخی دستگاه های رسمی با موج خرافه همراه می شوند و یا دست کم سکوت میکنند یک بحث است اما برخی معتقدند آن بخش از جامعه (مستقل از دستگاه سیاسی) که مسئول روشنگری است نیز آنچنان که باید فعال نیست و به وضیفه خود نمی پردازد. آیا به نظر شما هم چنین است؟ اگر چنین است چرا روشنفکری ایران آنچه را که باید انجام بدهد نمی دهد؟
پاسخ:
واقعیت این است که از گذشته تا کنون شمار زیادی از عقلگرایان اعم از مذهبی و غیر مذهبی با خرافات و خرافه گرایی مخالفت و حتی مبارزه کرده اند و می کنند. البته در قرن اخیر روشنفکران و یا درس خوانده های مدرن غیر مذهبی با خرافه گرایی از یک سو و دعوت به تعقل و عقلگرایی مدرن از سوی دیگر به طور مستمر مقابله کرده اند. می توان به آخونده زاده و بعدتر به میرزا آقا خان کرمانی و بعدتر تقی ارانی اشاره کرد. اما ادبیات اینان و گاه گرایش رادیکال ضد مذهبی، موجب می شده که توده های مذهبی البته با تحریکات روحانیون از این نوع آموزه ها فاصله بگیرند و حتی به مقابله برخیزند و در نهایت حتی بیشتر به دامن خرافات پناه ببرند. البته مراد این نیست که روشنگری های این روشنفکزان بی اثر بوده بلکه مراد آن است که موفقثیت زیادی نداشته است.
اما در جریان مصلحان مسلمان نیز جملگی در سطوح مختلف با خرافه گرایی (هرچند با تعریف خود از خرافات) مبارزه کرده اند. سرسلسله این جریان شیخ هادی نجم آبادی است که چهار سال پیش از مشروطه درگذشته و کتابی دارد با عنوان «تحریرالعقلاء» و در آن عقلگرایی را بنیاد دینداری دانسته است. بعدتر کسانی چون احمد کسروی در این زمینه تلاش زیادی کرد و حتی راه افراط پیمود. از بقیه می گذرم. هنوز هم این تلاش ادامه دارد.
با این همه، این نوع تلاش ها چندان موفق نبوده و هرچه هم بوده در این چهل سال بیش از پیش از توان اثرگذاری چنین تلاش هایی کاسته است. در هرحال جریانهای متنوع خرافه زدایی اعم از مذهبی و غیر مذهبی مغلوب حاکمیت مطلق نهادهای دیننی بوده و از این نظر چندان اثرگذار نبوده و نیست. زیرا ابزارهای لازم را ندارد و عملا صدایش به گوش اغلب مردم نمی رسد.

8) چه راهکارهایی را برای مقابله با رفتارهای جهل آمیز این روزها پیشنهاد می کنید؟
پاسخ:
صادقانه بگویم پاسخ روشنی برای پاسخ شما ندارم. اما می دانم که تجارب مکرر تاریخی نشان می دهد که تغییرات فکری و فرهنگی و یا تمدنی بسیار کند صورت می گیرد و به تدریج رخ می دهد. تازه در مقابل، جبهه عقل ستیز هم فعال است و کارش را می کند و با ابزارهایی که به ویژه در عصر مدرن دارد، روشنگری ها را خنثی می کند.
تا آنجا که به من به عنوان یک فرد و یک مسلمان جستجوگر در دین شناسی بر می گردد، تلاش می کنم از طریق تحقیق های تاریخی و بررسی های معرفتی و کلامی و تا حدودی فقهی، پرده از آموزه های ضد عقلانی پرده برگیرم و به مخاطبانم بگویم که در عصر مدرن نیز می توان دیندار و مدرن و فرزند زمانه بود و اصولا تأمین عقل و علم و دین رسالت اساسی فرد مؤمن در هر زمانه ای است. اما می دانم که این صدای نحیف ما در غوغای دین مداران عقل ستیز و خرافه پرور از یک سو و دین ستیزان رادیکال از سوی دیگر به جایی نمی رسد. با این حال هر کس وظیفه ای دارد و من هم به عنوان یک شهروند ایرانی تلاش می کنم وظیفه ام را در این باب انجام دهم.

Share:

More Posts

Send Us A Message