غروب خورشید یک اسطوره

اصطلاحات و عناوین در زبان رایج و محاوره ای فارسی دیری است که دچار دگردیسی و در واقع دستکاری شده و غالبا با گزافه گویی و یا مجیزگویی همراه شده و در هرحال در مصادیق درستی به کار گرفته نمی شوند. به ویژه زبان و ادب شعری و شعاری و ذوقی پارسی، که برآمده ازذهنیت زیبایی شناختی قدرتمند و توان تخیل بالا و در عین حال والاست، چنین ظرفیتی را دارد.
یکی از این عناوین «اسطوره» است که گاه گشاده دستانه در مصادیق گسترده و در مورد افراد زیادی به کار برده می شود. به عبارت دیگر، در محاورات روزمره و حتی در ذهن و زبان روشنفکری و روشفنکران یعنی فرهیختگان ما نیز از این عنوان برای مصادیقی به کار گرفته می شود که گاه به حق و به جا به نظر نمی رسند.
اما من اکنون، با عنایت به این دقیقه و با توجه به آگاهی نسبی به عمق معنایی و مفهومی اسطوره، می خواهم این عنوان را برای زنده یاد طاهر احمد زاده به کار ببرم و مرگ او را، به شرحی که خواهم آورد، «غروب خورشید یک اسطوره» بدانم. می دانم که واژه اسطوره در لغت و اصطلاح و در زبانهای مختلف دارای معانی مختلف و متنوع است ولی آنچه بیش از همه اکنون مراد می شود این است که اسطوره یعنی نمونه مثالی و نمادین یک ایده و یا اندیشه و یا حقیقتی که می بایست باشد و نیست. مانند اسطوره های خدایان و فرشتگان که در قالب نمادهایی ویژه در روزگار غلبه اساطیر بروز و ظهور یافته اند. احمد زاده کمتر از یک قرن (96 سال) زیست و در این زمان دراز به واقع نماد مثالی یک ایرانی شریف و مبارز و عدالت طلب و آزادی خواه بود و از این رو اصطلاح اسطوره در باره او گزاف نمی نماید. به ویژه زندگی سراسر رنج و پر خطر و تراژیک احمد زاده، او را به جهان اساطیر و به عالم نمادهای ماندگار در تاریخ معاصر ایران، نزدیک کرده است.
گفتن ندارد که این مدعا با بررسی دقیق و جامع زندگی سراسر حادثه و خطیر احمد زاده روشن تر و استوارتر می شود. در این مجال، که هدف صرفا ذکر خیری است از آن بزرگ، البته چنین کاری ممکن نیست. اما می توان اشاره کرد که: طاهر احمد زاده، که در خراسان و حتی در تهران به «طاهر آقا» شهرت داشت، از روزگار جوانی در بطن و متن تحولات اجتماعی و سیاسی روزگار خود حضوری فعال و در مقاطعی نقشی پر رنگ و اثرگذار داشته است. تا آنجا که اکنون به یاد می آورم احمد زاده در دهه بیست از بنیادگذاران «کانون نشر حقایق اسلامی» مشهد (تأسیس در سال 1323) بود و در واقع پس از محمدتقی شریعتی شخصیت فکری دوم این نهاد دینی – ملی شمرده می شد. در دوران حکومت دکتر مصدق احمد زاده از حامیان جدی و صادق و فعال رهبر جنبش ملی شدن نفت در خراسان بود و پس از وقوع کودتا علیه او و سقوط مصدق، احمد زاده از پیشگامان «نهضت مقاومت ملی» خراسان به شمار می آمد (نهضت مقاومت ملی در تهران تشکیل شده بود). در دهه های بیست تا پنجاه، طاهر احمد زاده، از مبارزان سیاسی و انقلابی خراسان به شمار می رفت و در واقع از رهبران سیاسی این خطه شمرده می شد.
او فقط فعال سیاسی و مبارز نبود بلکه اهل فکر و اندیشه و نظریه پردازی نیز بود. چنان که در اسناد تاریخی این دوران و از جمله در خاطرات بسیاری از فعالان فکری و دینی پیش از انقلاب آمده است (و خود نیز خاطراتی در این باب از او شنیده ام)، احمد زاده در شمار چند نفری بود که در مشهد در تکاپوهای معرفتی و فکری و به تعبیر رایج آن روزگار «ایدئولوژیک» (اصطلاحی که در سالیان اخیر مظلوم واقع شد) حضور و شرکت اثرگذار داشت. او بود که برای تهیه یک مانیفست اسلامی در اوایل دهه پنجاه اقدام کرد و پیش نویس آن را تهیه کرده و بعد به دوستانش در مشهد و تهران ارائه داد تا آن را تکمیل کرده و به صورت یک متن نهایی انقلابیون مسلمان درآید.
محور اندیشه دینی – سیاسی احمد زاده را می توان در چهار اصل خلاصه کرد: توحید، عدالت، آزادی و خرافه زدایی از ساحت دین. البته او هم مانند اکثر رجال فکری و سیاسی معاصر بیشتر اهل خطابه و سخنرانی بود تا قلم و نوشتن و امروز می توان به خطابه های منتشر شده و نشده و نیز خاطره گویی هایش (که در این کار بسیار توانا بود) مراجعه کرد و افکار و آموزه هایش را استخراج کرد.
اما طاهر احمد زاده، مانند بسیاری دیگر در ایران معاصر، برای تحقق ایده ها و آرمانهای انسانی و ملی و دینی اش، رنج بسیار بود. محرومیت ها و ممنوعیت های تابسوزی را در دو رژیم متحمل شد و با این همه خم به ابرو نیاورد و همچنان صبورانه چون سروی سبز و ستبر ایستاد و پایداری کرد. به ویژه دو بار زندانی شدنش در نظامی که امید می رفت مطلوب او باشد، رنجی عظیم بر او وارد آورد. چنان که من از گفتارهایش استنباط کرده ام، اعدام دو فرزندش (مسعود و مجید) در رژیم پهلوی آنقدر بر این پدر فرزانه گران نیامده بود که اسیرکشی فرزند جوان و کهترش (مجتبی) در رژیم جمهوری اسلامی!
گفتن ندارد احمد زاده مانند دیگران سالیانی برای نفی استبداد و استعمار و استقرار عدالت و آزادی و بهروزی مردمش تلاش و مبارزه کرده بود و امید داشت که با وقوع انقلاب ضد استبدادی به آرمانهایی که آن همه در آرزوی تحقق شان بود برسد ولی دریغ که چنین نشد. او اولین استاندار خراسان شد ولی افکار و روش و منش او با واپسگرایان مشهد و حتی تهران سخت به تعارض افتاد. زنده یاد مهندس سحابی بارها نقل می کرد که آیت الله خمینی به شدت با احمدزاده زاویه دشت و اصرار داشت که شورای انقلاب و دولت بازرگان او را بر کنار کند و سرانجام تهدید کرد اگر دولت اقدام نکند او خود شخصا استاندار خراسان را بر کنار کرد. البته زنده یاد احمد زاده خود بارها گفته (و من بارها از ایشان شنیده ام) که دلیل اصلی خشم خمینی مصدقی بودنش بوده است. احمد زاده در صدر انقلاب از معدود انقلابیونی بود که نسبت به خطر انحراف انقلاب و بازگشت زودهنگام انقلاب به ارتجاع و استبداد در پوشش دین و حتی انقلاب هشدار داد و البته به زودی نیز مجازات شد.
در عین حال گفتنی است که طاهر احمد زاده، به رغم این همه رنج و شکنجه، همچنان یک مبارز اصلاح طلب و خردمند باقی ماند و تا زمانی که من اطلاع دارم برای تحقق حتی اندکی بهبود در وضعیت مردم و حصول اندکی فضای باز برای تنفس آزادی خواهان میهن تلاش می کرد و به بهروزی و آزادی مردمش امیدوار بود. او هرگز به ورطه رادیکالیسم کور، که در دهه شصت مد زمانه بود، در نغلطید.
من از سالیان پیش از انقلاب طاهر احمد زاده را از دور و به اسم می شناختم ولی شناخت من از ایشان عمدتا به دوران انقلاب و پس از انقلاب باز می گردد. در سفر به مشهد به مناسبت درگذشت زنده یاد محمدتقی شریعتی در سال 1366 با احمد زاده از نزدیک آشنا شدم و این آشنایی تا این اواخر ادامه داشت. در آن دیدار او خاطراتی مفصل از آنچه در زندان جمهوری اسلامی بر او گذشته بود را بازگشت. او چند بار تصریح کرد که شکنجه های این دوران با دوران نظام سلطنتی به لحاظ شدت و غلظت قابل مقایسه نبوده و نیست و توضیح داد که با او چه کرده اند تا وادارش کنند به آمدن به تلویزیون و توبه نامه خوانی. پیش از دیدار با ایشان، در ذهنم بود که بپرسم چرا او با آن سوابق پر افتخار مقاومت و پایداری به تلویزیون آمد اما وقتی خاطراتش را گفت به جد شرمنده شدم و زبانم در دهانم خشکید و در عین حال خوشحال شدم که با طرح آن پرسش بی دردی و بی خبری خود را افشا نکرده ام. آخرین بار او را در واشنگتن به سال 2009 دیدم که شبی در خانه فرزندش مهمانش بودم. در این سالهای دوری از وطن خبرش را گاه از دوست همهشری و قدیمی اش دکتر مهدی ممکن و یا از دختر گرامی اش مستوره می گرفتم. چه می شود کرد «نظام عدل اسلامی» چنین مقدر کرده است که دیدار کسانی چون من با کسانی چون احمد زاده ها به قیامت بیفتد.
درگذشت اسطوره ایمان و عدالت و آزادی خواهی و استواری طاهر احمد زاده را نخست به خانواده معزز او تسلیت می گویم و بعد به انبوه علاقه مندان و شاگردانش در هفتاد سال اخیر و در نهایت به تمام مبارزان ضد استبداد و به مردم وطن.
نیز تسلیت ویژه دارم به دوست گرامی خانم مستوره احمد زاده. روانش شاد و راهش پر رهرو باد.
منتشر شده در سایت زیتون

Share:

More Posts

Send Us A Message