آیت الله خمینی؛ رهبری فعال و یا منفعل؟

اشاره: این نوشته در زیتون منتشر شده و اکنون در اینجا بازنشر می شود.

معمای شاه، خمینی و انقلاب-قسمت سوم
مروری بر گشته
جناب نبوی گرامی!
«تا سه نشه بازی نشه»! اینک سومین قسمت از سلسه مقالاتم را تقدیم شما و مخاطبان عزیز می کنم. هرچند ظاهرا بازی ما شاید از سی هم بگذرد! خدا آخر و عاقبت مان را به خیر گرداند!
در آغاز با یک مرور کوتاه به انگیزه یادآوری نوشتارم در باره آیت الله خمینی به مثابه رهبر انقلاب اسلامی 57 پی می گیرم و در ادامه به عنوان مقال می پردازم.
قرار بر این شد که ذیل عنوان عام «معمای شاه، خمینی و انقلاب» در باره آیت الله خمینی مستقلا بحث کنم و بعد در باره رخداد انقلاب ایران سخن بگویم و البته شخصیت و نقش محمدرضا شاه پهلوی و نیز خمینی را (البته این بار به طور ضمنی) در همان بستر عینی انقلاب بررسی کنم و در حد کوتاه نظرم را با شما در میان بگذارم.
در گفتار پیشین ذیل بند الف تلاش کردم «معمای خمینی» را ذیل چهار عامل رمزگشایی کنم:
1-تناقضات درونی
2-ایدئولوژی و باورهای مذهبی
3-مقتضیات روز و زمینه های تصمیم گیری
4-ابهامات فراوان در تاریخ انقلاب
و اینک طبق وعده باید ذیل عنوان «ب» سخن در باره خمینی را پی بگیرم.
ب. میزان تأثیرپذیری آیت الله خمینی از بنی صدر و دیگران
از آنجا که بخش قابل توجهی از نوشتارهای شما به نقد دعوی من مبنی بر تأثیرپذیری محدود آیت الله خمینی از یاران و مشاورانش در پاریس اختصاص یافته بود، ناگزیر در اینجا در آغاز به این موضوع می پردازم و بعد با یک جمع بندی از شخصیت خمینی این قسمت را به پایان می برم و در قسمت بعدی به بخش داستان انقلاب و شاه می پردازم.
آنچه از مجموع تحلیل و مستندات شما بر می آمد، چنین استنباط می شود که آیت الله خمینی در پاریس کاملا تابع مشاورانش و به طور خاص آقای ابوالحسن بنی صدر بوده و در واقع حرفهای القایی ایشان را بازگو می کرده و در نتیجه سیمای «لیبرتر»ی خمینی در پاریس عاریتی بوده و هیچ اصالتی نداشته و از این رو به محض ورود به ایران یکسره دگرگون شده و خمینی دیگر ظهور می کند. در این وضعیت رهبری منفعل پاریسی در ایران ناگهان تبدیل به رهبری فعال می شود و یکسره از آزادی خواهی و دموکراسی طلبی عدول کرده و به استبداد و ستم و زور روی می آورد! آقای بنی صدر از این دو مرحله ذیل عنوان «بیان حق و آزادی» (بیان پاریس) و «بیان قدرت» (بیان ایران) یاد می کند. به گفته ایشان بیان پاریس محصول افکار جناب ایشان است و خمینی در حد مرید و دست آموز آنها را تکرار کرده و مطلوب جهانیان شده و به مقام شامخ رهبری انقلاب رسیده ولی در ایران ناگهان همه چیز را از یاد برده و به گفتمان قدرت متوسل شده است.
نبوی ارجمند و نکته سنج!
در یک کلام! من به این دیدگاه و روایت باور ندارم و تلاش می کنم در حد توان و اطلاعات و وقت دعوی خودم را روشن کنم.
در حد اطلاع من در سالیان پس از خروج بنی صدر از کشور (تابستان 1360) ایشان بارها و بارها در باره خمینی سخن گفته و اظهار نظر کرده است و شاید گزاف نباشد که بگوییم نام خمینی پر بسامدترین نام در انبوه نوشتارها و گفتارهای سیاسی ایشان است. اما واقعیت این است که من تمام نوشته ها و گفته های ایشان را در این باب ندیده و نخوانده ام. با ین حال فکر می کنم هسته اصلی اندیشه ایشان را در باره انقلاب و خمینی و خودش می دانم. در اینجا برای ورود به بحث در آغاز همان مطالبی که شما مستقیم و غیر مستقیم از بنی صدر در باره آیت الله و نقش فعال ایشان در برساختن خمینی آزادیخواه پاریسی و نقش منفعل خمینی در این مقطع زمانی نقل کرده اید را به اشاره می آورم و بعد شرحی در باب دیدگاه انتقاد ام می آورم.
اصل مدعای جناب بنی صدر را آوردم و حال برخی مدعیات ایشان را به گزارش شما:
«من به آیت الله خمینی گفتم اگر می خواهید از اینجا به تهران بروید و پیروز بشوید، گفتن ولایت فقیه نمی شود، باید حرف هایی که ما می گوییم بگویید». در این گفتارها البته ضمیر «ما» همان ضمیر اول شخص مفرد است یعنی «من» که یا از باب تشریف از ضمیر جمع استفاده شده و یا از باب عادت چرا که در محاورات ما ایرانیان بسیار به جای من ما می گوییم. اما شواهد و قراین حالیه و مقالیه نشان می دهد همان احتمال نخست درست است.
مثلا به این دعوی جناب بنی صدر بنگرید: «سردبیر لوموند از آقای خمینی سئوال می پرسید. آقای خمینی به من نگاه می کرد. من به فارسی به او یک چیزهایی می گفتم. او هم به آقای قطب زاده جواب می داد و قطب زاده آن جواب را به فرانسه ترجمه می کرد».
وقتی از آقای بنی صدر سئوال می شود که شما باور کرده بودید که خمینی لیبرتر است؟ او ضمن اذعان به عدم اعتقاد اولیه خمینی به اصول آزادیخواهی و دموکراسی و حق حاکمیت ملی، چنین پاسخ می دهد: «می گفتیم اینها را خوانده، قبول کرده و گفته» اما «کی باور داشت دروغ می گوید؟ هیچ کس»!
از بنی صدر پرسیده می شود از کی متوجه شدید خمینی تغییر کرده است؟ پاسخ ایشان این است که از همان روز نخست ورود به بهشت زهرا که به زعم ایشان «بیان حق و آزادی» یک باره تبدیل شده به «بیان قدرت و استبداد».
اما آقای بنی صدر برای مقابله با خمینی تهران چه می کند؟ نخستین کارش این است که از طریق ترجمه کتاب ولایت فقیه آیت الله خمینی به فرانسه به وسیله همسرش و انتشار آن در غرب، سیمای استبدادی او را به جهانیان نشان دهد:
«اگر می خواستم افکار عمومی غرب بداند که ما با چه مشکلی روبرو هستیم، چه کار باید می کردیم؟ حالا اگر من می گفتم با چه نیتی این کار را کردم خب گردن من می رفت. نمی گذاشتند راحت آب خوش از گلو فروببرم . . . بعد از انتشار کتاب تازه دوزاری غرب افتاد که او را آیت الله لیبرتر می دانست. و خب دیدند این تزش ولایت فقیه است. یعنی ولایت پاپ».
نبوی گرامی!
اگر تمام مطالبی که آقای بنی صدر در این سالها در باره خمینی گفته را جمع و تحلیل کنیم، ابعاد ماجرا بسیار بزرگ و تراژیک خواهد بود ولی من فعلا به همان اقوال منقول شما بسنده کردم. بازگویی این مطالب نیز برای آن است که از یک سو پاسخ من وضوح بیشتری پیدا کند و از سوی دیگر اگر خوانندگان این سلسله مقالات در آن نوشته شما دقت و تأمل جدی نکرده اند، بار دیگر بخوانند و مجال تأمل و اندیشه پیدا کنند.
اما حول این مدعیات چند ملاحظه دارم؛ ملاحظاتی که در نهایت تفسیر دیگری از رهبر انقلاب ارائه می دهد:
نخست بگویم که بی تردید خمینی نیز مانند تمام آدمیان و تمام رهبران و فرمانروایان مشاورانی اعلام شده و ناشده داشته و در طول زندگی پر تلاطم سیاسی اش (از پاییز سال 40 تا خرداد 68) از اینان و به طور کلی از افراد مورد اعتمادش اثر می پذیرفته است. در این حرفی نیست. اما تمام سخن در میزان این تأثیرپذیری و به طور خاص میزان تأثیرپذیری اش از جناب بنی صدر است. ظاهرا اختلاف من و شما در این «میزان» است. من این تأثیرپذیری را محدود می دانم و شما بسیار بیشتر تا آنجا که گویا مدعای بنی صدر را پذیرفته اید و معتقدید خمینی واقعی به وسیله بنی صدر و شاید هم دیگران بزک شد و در نهایت به نظر شما خمینی واقعی آن بود که در پاسخ خانم نوشابه امیری خود را نشان داد.
در مورد این که کسانی چون یزدی و قطب زاده و بنی صدر در معرفی آیت الله خمینی به جهان و از جمله جهان غرب سهم بی مانندی داشتند، حرفی نیست و فکر نمی کنم خود آیت الله خمینی و یا مریدان پرشورش نیز، چنین واقعیتی را انکار کرده باشند اما از مجموع اسناد و شواهد چنین بر می آید که این معرفی از دو طریق انجام می شده است. یکی از طریق تبلیغات گسترده در رسانه های اروپایی و آمریکایی بود که با استفاده از امکان ترجمه و یا رابطانی که در رسانه ها و محافل آمریکایی و اروپایی و به طور خاص فرانسه به سود انقلاب ایران و رهبر بلامنازع آن انجام می شد و دیگر برجسته کردن نقاط قوت و افکار مترقی آیت الله خمینی و به ویژه آموزه های ضد استبدادی و ضد شاه حاکم بر ایران ایشان. به ویژه این بخش دوم در خاطرات و گزارش های دکتر یزدی به روشنی آشکار است. یک بار از خود ایشان شنیدم که می گفت خبر رسید که در یکی از مطبوعات آمریکایی کتاب ولایت فقیه آیت الله خمینی را منتشر می کنند (ظاهرا قصدشان نیز معرفی سیمای دیگر خمینی و به اصطلاح افشاگری بود) و من با استفاده از دوستانی که داشتم توانستم مانع این کار بشوم. از جمله با انتشار مطلبی در همان روزنامه با این مضمون که این نوشته مربوط به سالها قبل است و برای طلبه ها تدریس شده است و برنامه سیاسی آیت الله خمینی نیست. شواهد گواه است که یزدی به طور خاص در ارتباط با دولت و مقامات آمریکایی، هم نقش مشاور مورد اعتماد خمینی را بر عهده داشته و هم نقش رابط و هم نقش مترجم را و این سه نقش به طور قهری در مطلوب نشان دادن رهبر انقلاب در افکار و انظار سیاستمداران مقتدرترین دولت جهان و از آن طریق در افکار عمومی آمریکا و جهان بی تأثیر نبوده است. احتمالا صادق قطب زاده نیز نقش مشابهی را در فرانسه ایفا می کرده است.
اما اکنون با دو مدعای متفاوت مواجه ایم. یکی تحریف و تغییر سخنان خمینی از طریق ترجمه و دیگر نهادن سخنانی خاص بر دهان خمینی و تکرار آنها حتی به طور لفظ به لفظ به وسیله ایشان و بدین ترتیب ارائه تصویری لیبرتر از خمینی در جهان غرب که آقای بنی صدر مدعی است.
در مورد نخست چند سال قبل آقای احمد رأفت (خبرنگار قدیمی ایرانی-ایتالیایی) ادعا کرد که خود به عنوان خبرنگار غربی در نوفل شاتو شاهد بوده که برخی مترجمان آیت الله خمینی بعضی از کلمات و مطالب ایشان را تغییر می دادند و به گونه ای دیگر به مخاطبان منتقل می کردند. شما هم احتمالا این سخن آقای رأفت را شنیده اید.
در این باب من بیش این نمی دانم و از این رو نمی توانم داوری بکنم و از آنجا که مورد بحث کنونی ما هم نیست از آن در می گذرم و فقط به این گزاره بسنده می کنم که اولا این مدعا نیازمند تحقیق جدی و مستقل است و ثانیا بسیار بعید می دانم که این واقعه حتی در صورت وقوع چندان زیاد و مؤثر بوده باشد. نشانه های آن را به زودی خواهم گفت.
اما در مورد دعاوی خاص جناب بنی صدر. در این مورد نیز بدون این که بخواهم سخن خاص و یا رخداد معینی را تکذیب کنم، عرض می کنم که دانسته های من از شخصیت آیت الله خمینی با چنین تصویری از خمینی سازگار نیست.
طبعا برای درک تیپ فکری و خصوصیات اخلاقی و اجتماعی هر شخص و شخصیتی، نمی توان به موردی خاص و یا نمونه ای معین و یا حتی مقطعی از مقاطع پر شمار زندگی و فعالیتش استناد کرد و این قاعده در مورد شخصیت های بزرگ و اثرگذار و در عین حال معمّر بسیار صادق است و حتما باید لحاظ گردد. خمینی (سید روح الله مصطفوی) حدود 87 سال زیست (مهر 1281-خرداد 1368) و اگر او یک فرد عادی بود و حتی در قامت یک مرجع مذهبی بود، بررسی شخصیت او چندان اهمییتی نداشت ولی به هر تقدیر امروز او در قامت بلند رهبر یک انقلاب بزرگ و زیر و زبر کننده یک رژیم و مؤسس یک رژیم کاملا متفاوت و نو در ایران ظاهر شده است. از این رو بررسی دقیق افکار و خصوصیات فردی و منش اخلاقی و اطلاع از تمام زوایای درونی و بیرونی شخصیت او بسیار ضروری است چرا که این بررسی می تواند برخی از زوایای رخدادهای عصر انقلاب و تحولات دهه نخست پس از انقلاب را روشن کند و برای دستیابی به شناخت وی ضرورتا باید احوالات چند لایه او را در طول عمر درازش بررسی کرد و استنا به یک جمله و یا یک حادثه و یا تصمیم در یک مقطع معین کفایت نمی کند و چه بسا به تحریف واقعیت ها و تغییر حقایق منتهی گردد.
اگر این قاعده را لحاظ کنیم و در واقع خمینی را در ژانر یک فیلم ببینیم و نه در قالب یک عکس و یا اسلاید، چند ویژگی در سیمای فکری و سیاسی او برجسته است: درون گرایی صوفیانه، قاطعیت بر آمده از جزمیت و ایمان فردی (و احتمالا از شاکله روانی)، استواری و صبوری در مسیر هدف، شجاعت و دلیری لازم برای رسیدن به هدف و یا اهداف، شجاعت در تصمیم گری، نبوغ خاص در تشخیص زمان و موقعیت ها و شریعتمداری. از آغاز مبارزات روحانیت در سال چهل تا مقطع انقلاب و بیشتر پس از انقلاب، این خصوصیات به روشنی قابل تشخیص اند. مجموعه این خصایل بود که در شرایط خاص پنجاه شش و هفت خمینی را بر مسند رهبری مقتدر و کارریزماتیک نشاند و مقبولیت عام یافت. رهبری خمینی از درون صندوق رأی و یا با توطئه در نیامد.
هرچند من آیت الله خمینی را هرگز ندیدم (چرا که در سال 44 به قم رفتم) ولی در حد اطلاعات من (و البته خاطرات منتشر شده شمار زیادی نیز همین ها را تأیید می کند)، خمینی بر خلاف عموم علما و مراجع، به نقش اطرافیان و به ویژه فرزندان و به اصطلاح «آقا زاده ها» در اداره بیت آگاه بود و از این رو توجه داشت که اطرافیان و فرزندانش با دخالت های بیجای خود کار را بر صاحب بیت سخت نکنند. به همین دلیل اجازه نمی داد که باز برخلاف مراجع در حین حرکت و راه رفتن در کوچه و خیابان کسی او را همراه کند (کسانی که با سنت مراجع در قم آشنایند می دانند چه می گویم) و از این رو در ایران و نجف جز فرزندش مصطفی و بعدها احمد کسی همراه او نبود. یک بار طلبه ای پس از درس در مسجد اعظم قم چند قدمی او را همراهی کرد، از او پرسید کاری داری؟ گفت: نه آقا! با تندی گفت: پس چرا دنبالم می آیی! گفت: آقا دوست دارم در خدمت شما باشم. ایشان به تندی عطاب کرد که: مگر عروس می برید؟!
چنین شخصیتی منطقا و عملا نمی تواند به اطرافیانش چنان مجالی بدهد که او را بازیچه خود کنند و یا از موقعیتش برای خود کلاهی بدوزند. رفتارهایش در دوران انقلاب در پاریس و پس از ورود به ایران نیز گواه همین مدعاست. از باب نمونه دیدیم وقتی که ایشان خواست از هواپیما خارج شود اجازه نداد هیچ کس (حتی فرزندش احمد) او را همراهی کند، او در حالی که دستش را روی دوش کارگزار فرانسوی پرواز نهاده بود، به آرامی پله های هواپیما را طی کرد و فرود آمد. هنگام حرکت به سوی بهشت زهرا و پس از آن به سوی تهران، اجازه نداد هاشم صباغیان همراه او سوار شود. باز به یاد داریم که یک بار دفتر آیت الله خمینی در پاریس اطلاعیه داد که «امام سخنگو ندارد». ظاهرا قطب زاده از طرف ایشان حرفی زده که مورد قبولش نبود و از این رو بی درنگ ماانع چنین اشتباهاتی شد. هرچند در اواخر عمر به دلایلی فرزندش احمد از اختیارات گسترده ای برخوردار بود و احتمالا خیلی از کارها به دست او انجام شده باشد.
با بیان این اقوال می خواهم بگویم که، حداقل در حد اطلاع و تشخیص من، نه تغییر سخنان آیت الله خمینی به وسیله کسانی چون یزدی و قطب زاده از طریق ترجمه گفته هایش چندان معقول و مقبول می نماید و نه به ویژه دعاوی آقای بنی صدر مبنی بر طوطی سخنگو بودن خمینی در پاریس.
در مورد اول می توان پرسید که آیا در طول حدود چهارماه و دهها مصاحبه با رسانه های تصویری و غیر تصویری جهان، خمینی متوجه نشد فلان حرفش به کلی دگرگون شده و به گونه ای خلاف بازگو شده است؟ مگر چنین چیزی ممکن است؟ وانگهی، در بسیاری از این مصاحبه ها، افراد کم و بیش زبان دانی دیگر از جمله در دفتر خمینی نیز حضور داشتند، می توان تصور کرد اینان متوجه نشده و یا این رخداد مهم را به خمینی و یا اطرافیانش منعکس نکرده باشند؟ می توان به گونه ای دیگر نیز پرسید: آیا ممکن است خمینی متوجه تغییر در حرفهایش شده باشد ولی عمدا اعتراض نکرده و در واقع به این واقعه مهم رضایت داده باشد؟ کسی که در برابر یک اشتباه (و شاید عمد) کسی چون قطب زاده (که به شدت مورد علاقه و اعتماد خمینی بود) واکنش تند نشان می دهد و او را به اصطلاح سنگ روی یخ می کند، چگونه ممکن است در برابر تحریفات مکرر و سازمان یافته سخنانش در مقام رهبر انقلاب ایران سکوت کند؟
در مورد دعاوی آقای بنی صدر نیز داستان کم و بیش همین است و بلکه تعارض آشکارتر است.
اولا، خمینی کسی نبود که به سادگی تحت تأثیر کسی قرار بگیرد و به ویژه از اصول اساسی اش بگذرد و آن هم در حد یک دست آموز و حتی طوطی سخنگو نزول کند. چنان که گفتم، او مانند همه افراد و یا رهبران حتی قاطع و سازناپذیر از مشاوران مورد اعتمادش اثر می پذیرفت، اما روایت بنی صدر از این حد به مراتب فراتر می رود و خمینی را در سطح یک طوطی فرود می آورد.
به ویژه اگر روایت بنی صدر از خمینی پاریس راست باشد، دگردیسی روشن و صد و هشتاد درجه ای او پس از ورودش به ایران و تا پایان عمر را چگونه می توان تحلیل کرد؟ از باب نمونه، چرا خمینی به رغم مصوبه شورای انقلاب، که عنوان «جمهوری دموکرتیک اسلامی» را تصویب کرده بود، اعلام کرد: «جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد»؟ چرا به تصمیم اغلب همراهان صادق و وفادارش در مورد کاندیداتوری بهشتی برای ریاست جمهوری اعتنایی نکرد و بر رئیس شدن غیر روحانی اصرار ورزید؟ چرا و به چه دلیل او به آن هم تلاش رهبران روحانی حزب جمهوری اسلامی مبنی بر عدم حمایت از بنی صدر بی اعتنا ماند و تا پایان کار بنی صدر از او قاطعانه حمایت کرد؟ نمی شود قبول کرد که خمینی در چهارماه طوطی بوده ولی پس از آن یک باره قاطع و انقلابی و سازش ناپذیر و بی اعتنا به همه!
ثانیا، خمینی در پاریس سخنان متنوعی و در مواردی متضادی هم گفته، می توان پرسید: حرفهای دیگر خمینی را چه کسی یاد او داده است؟ مثلا در همان پاریس اگر از آزادی و عدالت قانون و جمهوریت و دموکراسی هم گفته، در همه جا و یا غالب موارد، از اسلام و فقه و شریعت هم یاد کرده و عموما همه اینها را مقید به اسلام و رعایت موازین شرعی و دینی کرده است. چرا و به چه دلیل بنی صدر و همفکرانش، که به گزارشهای او اعتماد و استناد می کنند، به این بخش از سخنان خمینی اشاره نمی کنند؟ اگر وفق مدعای بنی صدر خمینی به دهان او نگاه می کرده و پاسخ خبرنگار را می داده و یا حداکثر موظف بوده پاسخ های از پیش تهیه شده در یک کمیسیون (کمیسیونی که ظاهرا رئیس آن بنی صدر بوده) را بگوید، پس دیگر سخنان خمینی در باب اصرارهایش بر اسلام و شریعت از کجا نشأت می گرفته و در واقع مسئولیت آن با کیست؟ درست است که ولایت فقیه مطرح نبود و شاید در این مورد کسانی چون یزدی و بنی صدر و قطب زاده او را قانع کرده باشند که فعلا از ولایت فقیه حرف نزند، ولی مشکل از قضا از شریعتمداری خمینی و غلظت فقهی او بود و نه در ولایت فقیه اش. مگر جز این بود که ولی فقیه می خواست در مقام ولایت، مجری احکام دین و شریعت باشد؟ نمی دانم پاسخ آقای بنی صدر چیست؟
همین جا بگویم تا آنجا که من دریافته ام، مراد از قانون در تفکر و ادبیات خمینی در پیش از انقلاب و از جمله در پاریس، «قانون شرع» است و نه لزوما قانون به معنای متعارف آن در جهان مدرن. در این تفکر، اولا، اگر هم قرار باشد اجتهادی در شریعت صورت بگیرد، بر عهده فقیهان و ولی فقیه است، و ثانیا، در نهایت مشروعیت نهایی قانون نیز با تنفیذ ولی فقیه حاکم حاصل می شود و نه به صرف تصویب ملت.
ثالثا، جای این پرسش هم هست که اصولا در آن زمان شخص آقای بنی صدر در باب نظام اسلامی و تقش شریعت چگونه فکر می کرده است؟ البته ایشان در این باب ضوابط حکومت اسلامی را نوشته و اقصاد توحیدی را هم تبیین کرده و باید بدانها مراجعه کرد ولی اکنون برای من مهم است بدانم که فرضا خمینی هم نبود و ولایت فقیه هم وجود نداشت و حتی در بهترین حالت رهبری نظام در دست آقای بنی صدر بود، ایشان چه می کرد؟ آیا قوانین را یکسره سکولار می کرد؟ در این صورت، عنوان «حکومت اسلامی» و حتی «انقلاب اسلامی»، که ظاهرا ایشان هنوز هم مدافع هر دو عنوان است، به چه معناست؟ اگر قرار باشد که فقه و احکام فقهی به کلی در عرصه سیاست و قدرت و حکومت و تقنین غایب باشد، دیگر این عناوین به چه کار می آید؟ همین پرسش را هم از خمینی می توان پرسید که از یک سو جمهوری را آورد و گفت «میزان رأی ملت است» و از سوی دیگر با ولایت مطلقه فقیه هم قانون را بی معنا کرد و هم حای فقه را و هم می توان از بنی صدر پرسید و هم از کسانی چون مهندس بازرگان و طالقانی و هم از «مردم سالاری دینی» عصر خاتمی و اصلاحات. بدین ترتیب می بینیم که مشکل صرفا در خمینی نیست و تمام معماران انقلاب باید پاسحگوی نظری این پرسشها باشند.
رابعا، اگر روایت بنی صدر درست باشد و جامع، بیش از آنکه محکومیت کننده خمینی باشد، موجب محکومیت شخص بنی صدر است. چرا که باید ایشان پاسخ دهد که چرا و به چه دلیل فقیه کهن سالی که عمری را در چهارچوب تفکر و سیاست خاصی زیسته و عمل کرده به تغییر تفکر و روش واداشته و به سحنانی متعهد ساخته که روشن است نمی توانسته جدی و با دوام باشد؟ چگونه می توان قبول کرد که پیرمرد هفتاد و هفت ساله حوزوی پس از پیروزی و تأسیس نظام اسلامی با زعامت خودش به «بیان آزادی» القایی و تصنعی وفادار بماند؟ در این صورت، باید به بنی صدر ایراد گرفت نه به خمینی که هرگز خطوط اصلی خود را رها و حتی کتمان نکرد.
جمع بندی
نبوی گرامی
می توانم مجموعه گفته ها و مدعیاتم را چنین جمع بندی کنم:
یکم. آیت الله خمینی از سال چهل تا دوران انقلاب و تا پایان عمر، رهبری فعال بود و نه منفعل. بی تردید او نیز از اطرافیان و مشاورن معتمدش اثر می پذیرفت اما او هرچه بود طوطی سخنگو نبود. تمام اسناد حکایت می کند که خمینی، به رغم مواضع متفاوت و متضاد، همواره بر خطوط اصلی اش حرکت کرده و بدان وفادار بوده است.
دوم. اما اختلاف مواضع او را چگونه می توان تحلیل کرد؟ بی تردید او مواضع مختلف و در موارد متعددی متضاد بوده است. هرچند آقای بنی صدر و بسیاری نیز این واقعیت را به خدعه و فریب و دروغ نسبت می دهند اما من حداقل تا این لحظه به چنین تحلیل تشخیصی نرسیده ام. به ویژه که دروغ و فریب از اموری است که به قصد و نیت آدمی بستگی دارد و من نیت خوانی را چندان موجه نمی دانم. به ویژه که به تجربه دریافته ام که چنین نگرشی به ساذگی راه هر نوع تهمت زنی و افترا و در واقع رواج دروغ و فریب از نوعی دیگر را هموار می کند.
در نهایت بدون این که عنصر دروغ و فریب را به کلی انکار کنم، به گمانم بهتر است در باره خمینی نیز مانند همه شخصیت ها (به ویژه شخصیت های عصر انقلاب مانند شاه و بازرگان و بختیار و یزدی و قطب زاده و بنی صدر و . . .) عمل کنیم و به استناد دلایل و عوامل طبیعی و معقول و قاابل اندازه گیری و اثبات داوری کنیم.
برای ارائه یک تحلیل نسبتا منسجم و سازگار و معقول به همان چهار عامل پیش گفته استناد می کنم. بخشی از تصمیم گیریها به درونیات و خصوصیات روانی و شخصیتی آیت الله خمینی باز می گردد؛ خصوصیاتی روانی که چه بسا برای خود ایشان نیز شناخته و خودآگاهانه نبود. شواهد گواه است که خمینی طبیعتی خشن داشت و این خشونت هم در گفتارش گاه خود را نشان می داد و هم گاه در اعمالش. کلماتی چون «سیلی» در گفتارهایش فراوان است که نمی تواند تصادفی باشد. زنده یاد مهندس سحابی می گفت برای آرم جمهوری اسلامی از خمینی مشورت خواستیم و او گفت نظری ندارم ولی هرچه که باشد یک «مشت» در آن دیده شود. به یاد می آورم که یک بار در سال 82 یک روحانی معمری را به زندان ویژه روحانیت آوره بودند که اولترا سنتی بود و از مخالفان سرسخت تمام مسئولان جمهوری اسلامی و در رأس همه آیت الله خمینی. وقتی از اتهاماتش پرسیدم، گفت: از من بازجویی نشده ولی در نوشته های از من به دست آورده اند که فعلا اسناد اتهام من است. طبق گفته ایشان، وی نوشته بود: خمینی از آنجا که پدرش را کشته اند، نمی خواهد کسی پدر داشته باشند؛ و چون پسرش را کشته شده، نمی خواهد کسی پسر داشته باشد. من البته موافق این دیدگاه نیستم اما برای آن نقل کردم که بگویم به هرحال تیپ شخصیتی و خصوصیات روحی و روانی آدمها بی تردید در افکار و اعمالشان مؤثر است. به ویژه اگر چنین شخصی در مقام رهبر بلامنازع قرار بگیرد. نمی توان کتمان کرد که بخشی از تصمیمات شاه و یا بازرگان و یا خمینی و یا بنی صدر در سالهای انقلاب و صدر آن تحت تأثیر ویژگی های روانی و شخصی چه بسا متضادشان بوده است. چنان که در باره شاه بسیاری از سفیران غربی و تحلیل گران زندگی او بدان اشاره کرده اند.
اما بخش مهمی از افکار و اعمال خمینی به ایدئولوژی و تناقضات فکری او بر می گردد. نمی دانم خود او چه اندازه به این تناقضات آگاه بود. مثلا وقتی به یک خبرنگار فرانسوی که می پرسد منظورتان از جمهوری (یا جمهوری اسلامی) چیست؟ می گوید یعنی همین جمهوری فرانسه. آیا واقعا او این اندازه از ماهیت جمهوری فرانسه بی اطلاع بوده و یا عمدا بدان تظاهر کرده است؟ واقعا پاسخ روشنی ندارم. آخر ایشان در حالی که می گفت میزان رأی ملت است، چگونه به ولی فقیه اختیارات نامحدود می بخشد و خود بارها قانون اساسی برآمده از رأی ملت را نقض می کند؟
با این همه بخش مهمی از تصمیمات و رفتارهای آیت الله خمینی به اقتضاءات شرایط بر می گردد و برخی تناقضات از این طریق قابل حل و حداقل قابل فهم است.
یکی از نمونه های مشهور تغییر موضع ایشان در باره نقش خودش در دوران پس از پیروزی از نمونه های آن است. او در پاریس گفته بود که هیچ مقامی را نخواهد پذیرفت و به قم خواهد رفت و پس از ورود به ایران نیز بدان عمل کرد. فکر می کنم او در این وعده اش صادق بود ولی روند تحولات شتابان به گونه ای رقم خورد که او ناچار شد نظرش را تغییر دهد. یکی این که حضور ایشان در قم برای شورای انقلاب و دولت موقت ایجاد مشکل کرده بود. چرا که وضعیت به گونه ای بود که بدون مشورت و یا تأیید رهبر انقلاب کاری پیش نمی رفت و رفت و آمد مسئولان اداره کشور به قم نیز دشوار بود و به همین دلیل نحست وزیر دولت موقت چند بار از ایشان خواست که به تهران نقل مکان کند. با این همه او اعتنایی نکرد تا این که به دلیل بیماری قلبی به تهران عزیمت کرد و پس از آن هم به دلیل مراقبت های پزشکی و هم به دلیل ضرورت های سیاسی و مدیریتی در پایخت ماندگار شد.
دلیل دیگر این تغییر موضع، شکست تجربه اداره کشور به وسیله روشنفکران و سیاستمداران مسلمان و متشرع بود. از گفتارهای خمینی چنین بر می آید که تصور می کرد مملکت را کلاهی دانشگاهی و سیاست ورز و با تجربه مدیریتی اداره می کنند و او خودش و یا فقیهان مدافع انقلاب و نظام بر آنها نظارت عالیه خواهند داشت. اما روند تحولات به گونه ای دیگر پیش رفت. کسانی چون سنجابی و فروهر و بازرگان و بنی صدر نشان دادند که حداقل در سیاست مقلد نیستند و برای خود نیز در چهارچوب قانون شأن و حقوقی قایل اند. جمله مشهور بازرگان در تلویزیون که گفت: نه من هویدا هستم و نه امام شاه و بعد افزود اگر قرار باشد نخست وزیر برای آب خوردن از امام اجازه بگیرد به درد لای چرز دیوار می خورد، نشانه این شکست است. گفتن ندارد که من در مقام داوری نیستم و فقط می خواهم بگویم تنظیم مناسبات دولت و حکومت با رهبر انقلاب و یا ولی فقیه به گونه ای که خمینی ساده اندیشانه تصور کرده بود، پیش نرفت و در نتیجه هرچه بیشتر به سوی مداخله خودش و نقش بیشتر و مستقیم روحانیون در امور کشورداری پیش رفت. در واقع او دولتمردان غیر روحانی را ابزاری تصور می کرد که می توانند ابزار اجرایی منویات شریعتمدران و فقیهان حوزه ها باشند. مشکلی که هنوز بین نهادهای انتخابی و انتصابی جمهوری اسلامی ادامه دارد.
سوم. می توان از منظری دیگر نیز به تصمیم سازی رهبر انقلاب و عملکرد جمهوری اسلامی در آغاز توجه کرد و آن نقش دولتمردانی چون بازرگان و بنی صدر به عنوان اولین نخست وزیر و اولین رئیس جمهور است.
بخشی از تصمیمات خمینی به عنوان رهبر انقلاب و بعدتر ولی فقیه نظام، در واکنش به خواسته ها و مطالبات مسئولان مملکتی بوده است. واقعیت این است که شرایط مملکت و مدیریت کشور عادی و نرمال نبوده و از این رو مسئولان رده بالای کشور و بسیاری از علما و روحانیون قم و تهران و برخی شهرهای بزرگ برای گره گشایی فوری و عاجل از مشکلات فراوان به رهبر نظام پناه می بردند و از او راه حل می خواستند و او به ناگزیر می بایست تصمیم می گرفت و همین تصمیمات فراوان و غالبا غیر کارشناسانه و فوری موجب اشتباهات و لغزش ها و چه بسا خلاق قانون و حتی قانون اساسی می شد. از باب مثال آقای بنی صدر، که پس از خروج از ایران فهرستی بالا بلند از نقض قانون اساسی آیت الله خمینی داده است، خود یکی از بسترسازان نقض قانون اساسی ایشان بوده است. از مسائل مربوط به تشکیل کابینه و تعیین نخست وزیر بگیرید تا کشاندن پای روحانیت به عرصه سیاست و امور اجرایی؛ کاری که خمینی نمی خواست و در در حد توان نیز مقاومت کرد. رئیس جمهور وقت بود طی نامه ای به رهبری از او خواست تا اجازه دهد احمد خمینی نخست وزیر شود ولی خمینی موافقت نکرد. البته روشن است هدف ایشان این بود که با نخست وزیری احمد خمینی توان چانه زنی و مقابله با رقیبان روحانی حزب جمهوری اسلامی و نیروهای حزب اللهی پیدا کند.
در همین زمینه می توان به تحولات مهمی چون اختلاف نیروهای معارض و منتقد جمهوری اسلامی و نیز آشوب های اوایل انقلاب و تهدیدهای امنیتی و برخوردهای نظامی با حکومت (به ویژه مواجهه مسلحانه سازمان مجاهدین) و به ویژه وقوع جنگ ویرانگر اشاره کرد. به گمانم نه خمینی در باره تمام امور جاری اندیشیده و تصمیم گرفته بود و نه دولتمردان حکومتی و نه مخالفان و معارضان. بالاخره یک سلسله حوادث در هم جوشی رخ داد و مجموعه آنها غالبا ناخواسته و ناسنجیده هم خمینی و حکومت را به تصمیماتی اشتباه و چه بسا فاجعه بار وادار کرد و هم دیگران را. هرچند امروز هر فردی و یا جریانی خود را از هر نوع اشتباهی مبرا می داند و مسئولیت ها را یکسره بر گردن دیگری می اندازد؛ کاری که نه اخلاقی است و نه واقع بینانه و منصفانه.
در اینجا برای رفع هر نوع سوء تفاهم بگویم که معنای سخن من این نیست که اولا کسی مقصر نیست و مثلا نمی توان در باره اعمال خمینی و دیگران داوری کرد و ثانیا در صورت داوری و اثبات جرم، جرم همه یکسان است. به صراحت بگویم در این بدکراریها و رخدادهای غیر قابل انکار، بیش از همه حاکمیت و در أس آن آیت الله خمینی مسئول است و طبعا وفق قواعد قانونی و حتی شرعی و فقهی باید پاسحگو باشند.
چهارم. بالاخره در تعلیل چگونگی و چرایی خمینی شدن خمینی می توان به طور کلی گفت که خمینی طلبه ای برخاسته از حجره های غبارگرفته قم در عصر پهلوی اول و دوم بود و حداقل در آستنانه انقلاب از دنیا و مافیهایش اطلاع چندانی نداشت و از سیاست به معنای سیاست ورزی و اقتصاد و روابط بین الملل تقریبا بی خبر بود و امور پیچیده کشورداری را که به دهها تخصص نیاز داشت را نمی دانست و همه چیز را خیلی ساده و انتزاعی فهم می کرد. اگر به استدلالهای ایشان در اثبات نظری و ضرورت عملی ولایت فقیه در همان درس های ولایت فقیه نگاه کنیم، این بسیط اندیشی بسیار آشکار است. می توان گفت آیت الله خمینی مانند ماهی شناگر در یک تنک آب و حداکثر در یک آکواریوم بود که دست بر قضا به درون رودخانه مواج و تند و پرشتاب انقلاب پرتاب شد و گفتن ندارد که محصول این پرتاب شدگی چه می توانست باشد. در واقع او، مانند دیگر رهبران سنتی تاریخ ساز، شخصیتی خودساخته بود و، هرچه بود و هرچه کرد، برآمده از نبوغ خاص و دلیری ها و ظرفیت بالای روحی و فکری و فردی اش بود. این توان و ظرفیت البته گاه مثبت سازنده ظاهر شده و گاه منفی و ویرانگر.
نبوی عزیز!
بدین ترتیب من از تعبیر «خمینی واقعی» استفاده نمی کنم چرا که به گمانم تمام بروز و ظهورهای خمینی اضلاعی از واقعیت های درهم تنیده اوست که مجموعه آنها «خمینی مرکب» را تشکیل می دهند. از این رو امروز می توان از خمینی های واقعی یاد کرد. با این همه در شخصیت او غلبه با همان ویژگی هایی متناقضی بود که در تمام عمر و به ویژه در دوران ده ساله ولایت مطلقه اش انجام داد و در همان گفتگویش با نوشابه امیری آشکار بود.
در موضوع انقلاب و شاه باز هم به مناسبت به آیت الله خمینی باز خواهم گذشت.

Share:

More Posts

Send Us A Message