شریعتی و نقد فلسفه

نقد شریعتی از فلسفه از چه منظری بود؟nمصاحبه بیژن عبدالکریمی با روزنامه اعتمادnتهیه و تنظیم: علی ورامینیnnnـ در ابتدا بفرمایید آیا شما به این قائل هستید که از سه شریعتی می‌توان صحبت کرد، شریعتی فیلسوف، شریعتی جامعه¬شناس و شریعتی فعال سیاسی؟ اگر قائل به شریعتی فیلسوف هستید، کدام یک از آثار وی را می‌توان جز آثار شریعتی فیلسوف بر شمرد؟nـ برای مواجهه با پرسش شما و بیان احساسی که از شنیدن آن به بنده دست داده است و ترسیم مسیری برای یافتن پاسخی برای آن ناگزیر به بیان چند نکتة معرفت¬شناسانه و هرمنوتیکی هستم:nبی¬تردید، هر پدیداری وجوه بسیار متعدد، متکثر و حتی بی¬شمار دارد. این امر در مورد هر فرد انسانی و به طریق اولی در خصوص شخصیت¬های بزرگی چون شریعتی نیز صادق است. لذا ما می¬توانیم از وجوه بسیار گوناگون شخصیت¬ فردی، اجتماعی، تاریخی، فکری، اخلاقی، سیاسی، ادبی، فرهنگی، دینی، فلسفی، و.. شریعتی سخن بگوییم و یقیناً شخصیت چهره¬ای چون شریعتی به سه بُعدی که شما بدان¬ها اشاره کردید، محدود نمی¬شود جز آن که گفته شود برای برخی چون شما این سه بُعد است که اهمیت یافته است و برای برخی دیگر، ابعاد و اوصافی دیگر. nنکتة دیگر این است که تا معنای مفاهیم به هر دلیلی از دلایل، از جمله عدم تطابق معنای مورد نظر گوینده و شنونده یا عدم تطابق معنای مورد نظر شخص با معنای رایج در جامعه، روشن یا یکسان نباشد اطلاق آنها بر مصادیق کاری بس دشوار می¬شود. برای نمونه معلوم نیست مفاهیم «فیلسوف»، «جامعه¬شناس» و «فعال سیاسی» در همین پرسش شما در ذهن همه یکسان باشند و معانی کاملاً واضح و روشنی داشته باشند. برای نمونه اگر درک و تصور ما از «جامعه¬شناسی» صرفاً به منزلة معرفتی تجربی و پوزیتیویستی باشد، احتمالاً شریعتی یک¬بار هم در عمرش به انجام مطالعه¬ای تجربی، آماری و پوزیتیویستی مبادرت نورزیده است، لذا به این اعتبار و بر اساس درکی پوزیتیویستی از جامعه¬شناسی وی را نمی¬توان جامعه¬شناس برشمرد، اما بر اساس درک و تلقی دیگری، فرضاً تصویری هرمنوتیکی، تاریخی و غیرپوزیتیویستی از علم جامعه¬شناسی می¬توان وی را یکی از بزرگترین، و شاید بزرگترین جامعه¬شناس معاصر ایران تا زمان حاضر برشمرد.nنکتة سوم این است که درست است که هر پدیداری از اوصاف و ابعاد متکثر و بی¬شماری برخوردار است، اما ما ناچار و ناگزیریم برای شناخت یک پدیدار آن را تحلیل کرده، پاره¬ای از اوصاف و ابعاد بی¬شمار آن را گزینش کنیم و به مطالعة آنها بپردازیم، تنها به این دلیل ساده که ما ابزار و وسیله¬ای برای دست¬یابی به ذات پدیدارها نداریم و نیز نمی¬توانیم تمام وجوه و ابعاد بی¬پایان پدیدار را در آن واحد و به نحو توأمان مورد پژوهش و شناسایی قرار دهیم. با این وصف، میان اوصاف و ابعاد بی¬شمار پدیدار نوعی وحدت و پیوستگی وجود دارد که وقتی پدیدار را به اوصافی تحلیل می¬کنیم این وحدت از کف می¬رود و صرفاً تصویری انتزاعی و غیرواقعی از واقعیت و سرشت پدیدار انضمامی در اختیار ما قرار می¬گیرد و واقعیت از ما دور می¬شود.nلذا وقتی شخصیتی چون شریعتی را به ابعادی چون فیلسوف، جامعه¬شناس و فعال سیاسی بودن تجزیه و تحلیل می¬کنیم به نظر می¬رسد وحدت، کلیت، انسجام و سازگاری درونی شخصیت وی را از کف می¬دهیم. علاوه بر این، معلوم نیست مفاهیمی چون «فیلسوف» و «فعال سیاسی» تا چه حد می¬توانند برای توصیف شخصیتی چون شریعتی مناسب باشند. nشریعتی فیلسوف، در معنای رایج کلمه، نبود، اما بی¬تردید اهل «تفکر» بود. فلسفه تنها یک شیوة تفکر اما نه یگانه شیوة تفکر است. همچنین، به اعتقاد من، صفت «فعال سیاسی»، البته در معنا و مفهوم رایج و مبتذل کلمه، برای توصیف شخصیت بزرگی چون شریعتی، تعبیری بسیار کوچک و نامناسب است؛ مگر آن که از سیاست و فعالیت سیاسی احساس تعلق و مسئولیت نسبت به سرنوشت جامعه را بفهمیم، که در این صورت، شریعتی، مثل هر متفکر اصیل دیگری، بی¬تردید نسبت به سرنوشت جامعه و قوم خویش بی¬تفاوت نبود، نمی-توانست باشد و نمی¬باید می¬بود. n nـ چارچوب فکری شریعتی را نمی‌توان بی¬اعتنا به فلسفه دانست. اما شریعتی در ظاهر رویکرد منفی‌ای به فلسفه و فیلسوفان داشت. این را چگونه تبیین می‌کنید؟ nـ شریعتی بی¬تردید به فلسفه بی¬تفاوت نبود. همین که وی به نقد فلسفه می¬پردازد خود حکایت¬گر آن است که وی به فلسفه توجه داشته، نسبت بدان بی¬اعتنا نبوده است. اما، همان¬گونه که در پرسش پیشین بدان اشاره کردم، فلسفه مساوق با تفکر نیست، و صرف مخالفت فرد با فلسفه به معنای نامتفکر بودن او نیست. فلسفه صرفاً یک امکان و نه یگانه امکان در برابر تفکر است.nفلسفه مهم است و مخالفت با آن نیز مهم است. اما صرف رویکرد منفی نسبت به فلسفه نباید مستمسکی برای انکار شخصیت فکری شخص منتقد فلسفه قرار گیرد. نقد فلسفه و مخالفت با فلسفه از مواضع و منظرهای گوناگونی صورت می¬پذیرد. مهم آن است که مشخص شود فرد از چه موضع و چشم¬اندازی به نقد فلسفه می¬پردازد. به بیان ساده¬تر، فلسفه، علم، سیاست، هنر، مدرنیته یا هر امر دیگری می¬تواند از دو موضع اساسی گوناگون مورد نقد واقع شود: موضع مادون و موضع مافوق. برای مثال، علم جدید را می¬توان هم از موضع مادون علم، فرضاً از موضع خرافات یا از موضع شخصیت¬پرستی، سنت¬پرستی یا تقلید از گذشتگان نقد کرد و هم از موضع مافوق علم، یعنی از منظر متفکران بزرگی چون نیچه، هوسرل، یاسپرس یا هایدگر که می¬کوشند محدودیت¬های علم جدید را نشان داده، بر ضرورت وجود نوع دیگری از آگاهی و خودآگاهی دست ¬گذارند که برای معنابخشی به زیست¬جهان و حیات آدمی ضروری است و دست علوم تجربی و پوزیتیو جدید نسبت به دامان آن کوتاه است. همچنین، مدرنیته را می¬توان از مواضعی هم ماقبل مدرن، همچون نقادی¬های بنیادگرایان، و هم مابعدمدرن و پسامدرن، همچون نقادی¬های نیچه، هایدگر، مکتب فرانکفورت یا متفکران پست-مدرن، مورد انتقاد قرار داد. بنابراین آنچه در نقد یک امر تعیین¬کننده است صرف خود موضع انتقادی داشتن نسبت به آن امر نیست، بلکه مهم آن است که این نقد از چه موضع یا منظری صورت می¬گیرد. اگر فرد نتواند میان مواضع و مناظر گوناگون نقد تمایز قائل شود آنگاه نخواهد نتوانست میان اقسام متفاوت نقد تمایزگذاری کرده، خود این امر به خطاهای فاحشی در صحنة نظر و عمل خواهد انجامید. برای مثال اگر کسی نتواند میان نقادی¬های طالبانیسم، داعش یا بوکوحرام با نقادی¬های نیچه، هوسرل، یاسپرس و هایدگر از مدرنیته تمایز قائل شود و آرا و اندیشه¬های این متفکران اخیر را با مواضع ضدمدرنیتة جریانات بنیادگرای پیشین یکی بگیرد و «تفکر» و «تحجر و تروریسم» را یکسان فرض کند، به خطایی معرفت¬شناختی، اجتماعی و سیاسی بسیار فاحش و نابخشودنی دچار شده است که در صحنة عمل به نتایج بسیار زیان¬باری منتهی خواهد شد.nحال، وقتی از نقادی فلسفه و رویکرد منفی نسبت به فلسفه سخن می¬گوییم، قبل از هر چیز باید روشن کنیم که این نقادی از چه موضع و چشم¬اندازی صورت گرفته و می¬گیرد. به طور بسیار مجمل، کلی، سریع و گذرا و بر اساس استقرایی بسیار محدود می¬توان گفت فلسفه از زمان ظهورش تاکنون از چند موضع و منظر بسیار اساسی مورد مخالفت و نقادی قرار گرفته و می¬گیرد. در این جا، بی-آن که بخواهیم به بحث، بررسی و نقد هر یک از این مواضع بپردازیم، مواضع و مناظر گوناگون نقد فلسفه را و تا حدودی بر اساس نوعی نظم تاریخی چنین می¬توان مقوله¬بندی کرد:n1. از موضع فهم متعارف (Common Sense): فهم عامه و عقل مشترک در برابر فلسفه کاملاً موضع منفی می¬گیرد و اساساً فلسفه در تقابل با عقل متعارف و مشترک و گذر از آن شکل می¬گیرد. برای مثال، اگر شما از یک راننده¬تاکسی بپرسید «آیا وجود اصیل است یا ماهیت؟»، وی به شما پاسخ خواهد داد « برو خدا روزی¬¬ات را جای دیگری حواله دهد». به بیان دیگر، برای عموم مردم و برای عقل متعارف مسائل اصلی عبارتند از نان، خانه، شغل، ارضای غرایز، گرانی، تورم، و… . لذا هر گونه پرسش یا مسأله¬ای¬ــ هر چند مهم و اساسی¬ــ که ارتباطی مستقیم با زندگی طبیعی، غریزی و عرفی نداشته باشد امری زاید، بی¬فایده و بی¬حاصل است. n2. از موضع سیاست و سیاست¬زدگی: گروه دومی که با فلسفه مخالف¬اند اهل سیاست، مدیران اجرایی، تکنوکرات¬ها، بوروکرات¬ها و بسیاری از شبه¬روشنفکرانی هستندکه مقولة سیاست را مهم¬ترین مقوله در حیات اجتماعی تلقی می¬کنند. از نظر این گروه مهم¬ترین و مبرم¬ترین مسائل جامعه مسائلی سیاسی همچون جنگ، توطئة دشمن، خطر بیگانگان، مشکلات اقتصادی، ترافیک، آلودگی محیط زیست، گرانی، تورم، بیکاری، دمکراسی، آزادی¬های سیاسی، عدالت اجتماعی و … است. لذا پرداختن به فلسفه به معنای پرداختن به مسائل ذهنی، انتزاعی و بی¬حاصلی است که هیچ¬گاه در صحنة عمل و اجرا به ما یاری نمی¬رسانند. مخالفت این گروه با فلسفه، اگر چه ظاهراً در سطحی بالاتر از سطح عوام و در مرتبه¬ای بالاتر از مخالفت عقل متعارف با فلسفه است اما در واقع ریشه در همان تلقی فهم متعارف از فلسفه دارد.nاین گروه دوم، مسائل عملی، اجرایی و سیاسی جامعه را صرف مسائل فنی و تکنیکی دانسته، راه¬حل¬ها را در خود ساحت عمل، اجرا و سیاست جست¬وجو می¬کنند و هیچ¬گونه ضرورتی برای عروج از سطح عمل به ساحت فلسفه و نظر احساس نمی¬کنند. این گروه نیز رویکردی منفی به فلسفه داشته، تفکر فلسفی را همواره استهزا می¬کنند.n3. از موضع اخباری¬گری: اخباریون معتقدند که متن کتب مقدس یا نص (برای ما مسلمانان قرآن و احادیث و سیرة نبوی و برای ما شیعیان، احادیث ائمه نیز علاوه بر منابع پیشین) برای یافتن معرفت صحیح از جهان کفایت کرده، لذا هیچ نیازی به فلسفه نیست. این گروه حتی فلسفه را مسیری کفرآمیز و ضلالت¬آفرین برمی¬شمارند.n4. از منظر تفکر تئولوژیک: اصحاب تئولوژی، یعنی معتقدان به نظام¬های گوناگون تئولوژیک مثل تئولوژی¬های یهودی، مسیحی یا اسلامی با فلسفه مواجهه¬ای دوگانه داشته و دارند. نظام¬های تئولوژیک در مواردی از ضرابخانة فلسفه برای مسلح¬ ساختن خود در مقابل معاندان و رقبا بهره می¬جویند، اما در جایی که تفکر فلسفی با برخی از باورهای تئولوژیک آنان سازگار نباشد، تفکر فلسفی مورد بی¬مهری آنان واقع می¬شود.n5. از منظر تفکر معنوی، باطنی و عرفانی: در همة سنت¬های نظری ماقبل متافیزیکی نوعی تفکر حضوری، شهودی، بی-واسطه، قلبی، باطنی و معنوی وجود داشته است. همة این سنت¬ها در مواجهه با سنت تفکر فلسفی، که سنتی مفهومی، حصولی، عقل-پرستانه، باواسطه، استنتاجی، منطق¬سالارانه و گزاره¬محور است به نوعی مخالفت و مقاومت پرداخته¬اند. این مخالفت و مقاومت را هم در تاریخ یهودیت و مسیحیت و هم در تاریخ ایران و اسلام به¬خوبی می¬بینیم. n6. از منظر تجربه¬گرایی: برخی همچون هیوم از منظر آمپریسم و تجربه¬گرایی برای مقولات غیرتجربی فلسفی، مثل مقولات علیت یا ضرورت، و لذا برای کل فلسفه ارزش و اعتباری قائل نبوده، به نقد فلسفه و مخالفت با بسیاری از مدعیات فلسفی از منظر تجربه¬گرایی می¬پردازند. هیوم با انکار ارزش و اعتبار عینی مقولة فلسفی علیت، ترک بزرگی بر دیوار تفکر فلسفی ایجاد کرد.n7. از منظر فلسفة نقدی و استعلایی کانت: کانت نخستین فیلسوف بزرگی است که امکان ذاتی خود فلسفه را مورد پرسش قرار داد، یعنی به طرح این پرسش پرداخت که آیا اساساً نیل به معرفت متافیزیکی و پاسخ¬گویی به پرسش¬های فلسفی برای بشر امکان-پذیر است؟ وی نشان داد عقل نظری راهی برای پاسخ¬گویی به پرسش¬های فلسفی ندارد و از آنجا که پا را از محدوده¬های تجربة ممکن فراتر می¬گذارد با دیالکتیک (شکاکیت) و آنتی¬نومی¬ها (قضایای جدلی¬الطرفین) مواجه می¬شود. کانت کوشید به شکاکیت هیومی در خصوص مقولة فلسفی علیت پاسخ دهد و در این مسیر همة مقولات فلسفی را ماتقدم و از آنِ خود ذهن اعلام کرد. به بیان ساده¬تر، وی خواست ابروی مقولة علیت را اصلاح نماید، لیکن چشم مقولات فلسفی را کور کرد.n8. از منظر رومانتیسم: انتقادات و مخالفت¬های رومانتیست¬های آلمانی با راسیونالیسم و منطق¬گرایی افراطی فلسفه از منظر نوعی شهودگرایی، اهمیت دادن به قوة آزادانة خیال در قیاس با سیطرة مطلق عقل استدلالی در فلسفه و تکیه بر شهود، مواجهة بی¬واسطه زیبایی¬شناسانه با جهان و زندگی به جای مواجهة مطلقاً با واسطه، مفهومی و استدلالی بود. n9. از منظر ایمان¬گرایان: برخی همچون کی¬یرکه¬گور به تمایز میان متافیزیک (فلسفه) و ایمان قائل بوده، از منظر فیدئیسم (ایمان¬گرایی) به نقد فلسفه می¬پردازند. از نظر کی¬یرکه¬گور فلسفه معرفتی ذهنی، انتزاعی و برون¬ذات (آفاقی) است که هیچ ارتباطی با نحوة هستی انسانی (جان یا اگزیستانس) ما برقرار نمی¬کند در حالی که ایمان حاصل معرفتی وجودی (اگزیستانسیل)، غیرانتزاعی و درون¬ذات (انفسی) است که نحوة بودن ما را رقم می¬زند.n10. از منظر پراکسیس اجتماعی: مارکس در مانیفست حزب کمونیست اظهار داشت «فلاسفه تاکنون به تفسیر جهان پرداخته-اند، اما سخن بر سر تغییر آن است». مارکس معتقد بود فیلسوفان صرفاً به تفسیر عقلانی جهان می¬پردازند اما هیچ گام عملی در مسیر پراکسیس، تغییر و تحول و عقلانی¬سازی نهادهای نامعقول اجتماعی برنمی¬دارند. این تلقی مارکس از رابطة نظر و عمل یا فلسفه و پراکسیس اجتمای زمینه¬هایی را برای نقد ایدئولوژیک فلسفه فراهم ساخت که یکی از رایج¬ترین نقدهای فلسفه در روزگار ماست.n11. از منظر سیانتیستی و پوزیتیویستی: سیانتیست¬ها، پوزیتیویست¬ها و نئوپوزیتیویست¬ها یعنی شیفتگان نظام علمی علوم تجربی جدید از موضع اصالت بخشیدن به الگوی معرفت علمی و منطبق نبودن فلسفه و معرفت فلسفی با نظام معرفتی علوم جدید با فلسفه مخالف¬اند. سیانتیست¬ها، پوزیتیویست¬ها و نئوپوزیتویست¬ها با فلسفه مخالف¬اند چرا که علوم جدید را پاسخ¬گوی بسیاری از پرسش¬های بشر دانسته، پاسخ¬های فلسفی را غیر قابل رسیدگی علمی و لذا بی¬فایده و بی¬حاصل برمی¬شمارند.n12. از منظر شوپنهاور و نیچه: شوپنهاور برای مفاهیم، عقل و معرفت بشری ارزشی عملی و زیستی و نه ارزشی نظری قائل بود. معنای این سخن این است که از نظر وی عقل آدمی در ادامه و استمرار همان قدرت ابزارسازی بشر به واسطة دستانش است. به بیان ساده¬تر، بشر علاوه بر قدرت ابزارسازی به واسطة دستانش به کمک نیروی عقلانی خویش نیز، به منظور سهولت بخشیدن به زندگی، به ساختن مفاهیم نظری می¬پردازد. لذا مفاهیم نظری و عقلانی و شناخت بشری فاقد ارزش نظری هستند، یعنی این مفاهیم، حکایت¬گر امور واقع نیستند و ما نمی¬توانیم از حقیقت و خطا، یا درستی و نادرستی علم و شناخت بشری سخن بگوییم، بلکه آنها ابزارهایی مفهومی و نظری هستند که فقط می¬توان از کارآمدی یا ناکارآمدی آنها سخن گفت، در ست همان¬گونه که ما نمی¬توانیم از درستی یا نادرستی یک چاقو یا قیچی سخن بگوییم بلکه باید از تیز بودن یا کُند بودن یا از مفید بودن و غیر مفید بودن یک ابزار سخن بگوییم.nنیچه نیز، به تبع شوپنهاور، برای شناخت و معرفت بشری به طور کلی، از جمله برای فلسفه، نه ارزش نظری بلکه ارزش عملی قائل بود. از نظر نیچه تمام شناخت بشری از جمله فلسفه حاصل خواست قدرت و ارادة معطوف به قدرت آدمی است و بشر به واسطة مفاهیم و مقولات عقلی، از جمله مفاهیم و مقولات فلسفی خود خواهان سیطره بر واقعیت صیرورت¬پذیر و چیره¬ناشدنی جهان است. لذا فلسفه نه شناخت اعیان و حقیقت جهان بلکه تلاش به منظور فهم¬پذیر ساختن جهانی فهم¬ناپذیر است تا بدین وسیله بشر بتواند بر جهان چیره-ناپذیر چیره شده، به سهولت زندگی کند. n13. از منظر فلسفه¬های زندگی: تکیة فیلسوفان زندگی، همچون برگسون، دیلتای و نیچه بر مقولاتی چون زندگی و حرکت ، صیرورت، یگانگی و منحصر به فرد بودن زندگی هر فرد و به تعبیری تاریخیت و ناتوانی فلسفه در فهم زندگی و مقولات بنیادین آن، نقد فلسفه از منظری دیگر است که تا حدودی به نقد رومانتیست¬های آلمانی نزدیک است.n14. از منظر هایدگر: هایدگر از منظر منحصر به فردی به نقد متافیزیک می¬پردازد. وی که تاریخ فلسفه را تاریخ بسط سوبژکتیویسم/ نیهیلیسم می¬داند از تفکری غیرسوبژکتیویستی¬/ غیرمتافیزیکی سخن می¬گوید. اما آنچه نقد هایدگر از متافیزیک را از دیگر نقدها متمایز می¬سازد این است که همة نقدها بر اساس رجوع به «گذشته» و با تکیه بر نوعی از تفکر که در سنت¬های تاریخی پیشین وجود داشته¬اند یا بر اساس رجوع به «زمان حال» و با تکیه بر نوعی از تفکر حاضر، آماده و موجود صورت می¬پذیرد، لیکن نقد هایدگر از فلسفه بر مبنای نحوة تفکری غیرسوبژکتیویستی است که هنوز شکل نگرفته، او چشم¬انتظار ظهور آن در «آیندة» تاریخ بشری است، ¬ هر چند که وی می¬کوشد نشانه¬هایی از این تفکر را در گذشته و در سنت تفکر پیشاسقراطیان و در دیالوگ با متفکران دورة جدید، فرضاً کانت یا هوسرل، جست¬وجو کند.nاما آنچه در تاریخ و در قصة نقد فلسفه جالب است و یقیناً باید بدان توجه داشت شباهت¬ها و در¬هم¬تنیدگی¬ها و در همان حال تفاوت¬ها و تباعدهایی است که میان برخی از این شیوه¬های نقد نسبت به فلسفه وجود دارد. فرضاً میان نقد روشنفکران و اهل سیاست با نقد مارکس از فلسفه، میان نقدهای آمپریستی، پوزیتویستی و نئوپوزیتیویستی با نقد فلسفة استعلایی کانت از فلسفه، میان انتقادات فلسفه از منظرهای حکمت معنوی شرقی، ایمان¬گرایی کی¬یرگور، شهودگرایی رومانتیست¬های آلمانی، حیات¬گرایی برگسون و دیلتای و نقد هایدگر از سوبژکتیویسم فلسفی تقارب¬ها و تباعدهایی وجود دارد که برای نزدیک شدن به واقعیت تاریخ تفکر باید همة آنها را به نحو توأمان مدّ نظر داشت و از هر گونه ساده¬سازی مطلب پرهیز کرد.nحال پرسشی که به بحث کنونی ما مربوط می¬شود این است: نقد شریعتی از فلسفه از چه موضع و منظری است؟ تا زمانی که این موضع و منظر فهم نشود سخن گفتن از موضع انتقادی شریعتی به فلسفه نه فقط چیز زیادی را روشن نمی¬کند بلکه حتی می¬تواند گمراه¬کننده و دورکنندة ما از واقعیت امر نیز باشد.nآیا براستی شریعتی از منظر فهم متعارف، اخباری¬گری، تفکر تئولوژیک، سیاست¬زدگی یا سیانتیسم و پوزیتیویسم، یعنی از موضعی مادون فلسفه به نقد فلسفه می¬پردازد؟ اگر پاسخ ما به این پرسش مثبت باشد، تفسیر و تصویری بسیار زشت، کریه و جاهلانه از یکی از زیباترین و بزرگ¬ترین سرمایه¬های فکری و فرهنگی جامعة معاصرمان ارائه داده¬ایم. تفکر شریعتی از مناظر مذکور بسیار فاصله داشت. nبی¬تردید، نقد شریعتی از فلسفه از منظر آمپریستی، از سنخ آمپریسم هیومی، یا از منظر فلسفة استعلایی کانتی نیز نبوده است، چرا که وی نه قائل به مذهب اصالت تجربه بود و نه به تمایز نومن و فنومن و پدیداری بودن معرفت در معانی کانتی اعتقاد داشت. آیا می¬توان انتقادات شریعتی به متافیزیک یونانی را از منظر حکمت معنوی و باطنی شرقی، شهودگرایی رومانتیستی، فلسفه¬های زندگی دیلتای و برگسون، ارادة معطوف به قدرت شوپنهاور و نیچه یا نقد سوبژکتویسم هایدگری دانست؟ شاید بتوان لابلای آثار شریعتی، فرضاً در هبوط، ¬عبارات جسته و گریخته¬ای را یافت که نوعی همسویی¬ میان نقد شریعتی از فلسفه با منظرهای اخیر را نشان دهد، اما بی¬تردید وی به نحو موضوعی (Thematically)، مفهومی و روشن در خصوص این مواضع و مناظر نمی¬اندیشیده است، هر چند که به دلایل صرافت طبع و برخورداری¬ وی از نوعی نگرش معنوی به جهان ممکن است میان اندیشه¬ها و نیز انتقاداتش به فلسفه با این مواضع و چشم¬اندازها هم¬سویی¬هایی را بتوان یافت. شاید رایج¬ترین و نیز قابل قبول¬ترین رأی این باشد که نقد شریعتی از فلسفه از منظر ایمان-گرایی کی¬یرکه¬گوری یا پراکسیس اجتماعی مارکسی صورت گرفته است، به خصوص که این جملة مشهور وی، «فلاسفه پفیوزهای تاریخ¬اند» و نقد شریعتی به فیلسوفان به دلیل بی¬اعتنایی آنها به سرنوشت جامعه و بی¬تفاوتی¬شان به دو موضوع «عدالت اجتماعی» و «رهبری صحیح اجتماعی»، مؤید نیرومندی است بر این تفسیر که حملة شریعتی به فلسفه را از موضع تفکر ایدئولوژیک مارکسیستی، یعنی حساسیت فیلسوفان به تفسیر جهان، بدون عزمیت و اهتمام آنها به تغییر جهان و عقلانی¬سازی روندها و نهادهای سیاسی و اجتماعی بدانیم.nاما به باور اینجانب، علی¬رغم آن که نقد شریعتی با نقد ایمان¬گرایانة کی¬یرکه¬گوری از فلسفه و نیز با نقد مارکس از فیلسوفان از منظر پراکسیس اجتماعی شباهت¬ها و هم¬سویی¬های بسیاری دارد، با این وصف، نقد شریعتی از فلسفه از موضع و چشم¬انداز دیگری است، موضع و چشم¬اندازی که جایگاه وی را هم در تاریخ تفکر خود ما و هم در تاریخ تفکر جهانی¬ــ اگر نه به نحو مطلق، لیکن¬ــ تا حدود بسیار زیادی متفاوت و ممتاز می¬سازد.nاگر نقد شریعتی به فلسفه از هیچ¬یک از مواضع انتقادی مذکور نیست، پس براستی وی از چه موضع و منظری به نقد فلسفه می-پردازد؟ nپاسخ این پرسش ما را به ایدة اصلی و هستة مرکزی تفکر شریعتی نزدیک می¬کند. ایدة اصلی و هستة مرکزی در هر اندیشه¬ای در حکم شیرازه¬ای است که اندیشه¬ها و آموزه¬های متکثر یک اندیشمند را پیوند می¬دهد و بدون تقرب بدان نه تنها هیچ¬گونه فهم اصیل و راستینی از اندیشه¬های وی حاصل نمی¬شود، بلکه حتی تصاویر و تفاسیری کج و معوج از نظام اندیشگی او ممکن است به دست آید. به همین دلیل، به نظر می¬رسد هر گاه سخن از نسبت شریعتی با فلسفه و انتقادات وی به فلسفه بوده است، از آنجا که این ایدة اصلی مدّ نظر نبوده، سخن وی، در معنای راستینش فهم نگردیده است.nبه اعتقاد من، ایدة اصلی شریعتی و هستة مرکزی تفکر وی را می¬توان «تمثّل به نبی» دانست. در روزگار ما که، در زندگی عملی و واقعی¬مان، نیوتن و انیشتین بیش از افلاطون و ارسطو، و این دو فرد اخیر بیش از مسیح و محمد مصطفی ارج و قرب دارند، وی خواهان است که به شیوة زیست نبی تمثل کرده، در جهان کنونی، یعنی در عصر سیطرة عقلانیت متافیزیکی، علمی و تکنولوژیک، شأن و عظمت نبی را به آنان بازگرداند. به نظر می¬رسد در تاریخ و سنت تفکر اسلامی شریعتی یگانه متفکری است که خواهان «تمثّل به نبی» در وحدت و تمامیت شخصیت و نحوة زیست اوست. شخصیت¬های برجستة سنت تاریخی عبری¬ـ¬یهودی، که در نظام اپیستمولوژیک خاص موجود در این سنت «نبی» خوانده می¬شوند، درست همچون دیگر شخصیت¬های بزرگ تاریخ بشری در دیگر سنت¬های تاریخی، همچون بودا، کنفوسیوس یا ارسطو، که هر یک بنیان¬گذار سنت و فرهنگی خاص در طول تاریخ بشری بوده¬اند، از تجربه¬ای بنیادین از هستی برخوردار بوده¬اند، تجربیاتی که هر یک بنیاد یکی از سنت¬های بزرگ تاریخی و فرهنگ¬های عظیم تاریخ حیات بشر قرار گرفته-اند. متأسفانه در طول تاریخ تفکر ما مسلمانان اندیشیدن به تجربة بنیادین نبی از هستی کم¬تر مورد تفکر و پرسش¬گری قرار گرفته، امکان بازتجربة آن کم¬تر مورد تأمل قرار گرفته است. در طول تاریخ تفکر اسلامی نظام¬های رنگارنگ تئولوژیک با قداست¬بخشی به نبی امکان پرسش¬گری از معنا و مفهوم تجربة بنیادین نبی را سرکوب کرده، پاسخ پرسش از سرشت تجربة نبی و نحوة حضور وی در این جهان و پرسش از امکان یا عدم امکان بازتجربة تجربة اصیل و بنیادین او در این جهان را پیشاپیش آماده و مفروض گرفته¬اند و سبب رخت بربستن عنصر تفکر از حیات دینی جامعه شده، ایمان دینی را به مقوله¬ای اعتقادی و فرهنگی، و نه به نحوه¬ای بودن در جهان، تبدیل نموده اند و بدین طریق زمینه¬های زوال فرهنگی را که مدعی حفاظت و دفاع از آن هستند، فراهم ¬آورده¬اند. البته در بخشی از جریانات موجود در سنت تفکر اسلامی، فرضاً در میان عرفا و متصوفه، صرفاً بر عنصری از عناصر گوناگون حیات نبی، مثل حیات درونی ومعنوی وی، تأکید شده، کم¬تر زیست نبی در کلیت و تمامیتش مورد تأمل و تفسیر قرار گرفته است. لیکن، آنچه شریعتی را در تاریخ تفکر مسلمانان یکّه و یگانه می¬سازد تأکید شریعتی بر تجربة بنیادین و زیستة نبی در کلیت و تمامیت آن است.nلذا، آن چنان که مواجهة پدیدارشناسانه با آثار شریعتی نشان می¬دهد، نقد شریعتی از فلسفه صرفاً در پرتو ایدة اصلی اندیشه¬هایش، یعنی «تمثل به کلیت و تمامیت شخصیت نبی» امکان¬پذیر است و هر گونه تفسیر دیگری مواجهه¬ای غیرپدیدارشناسانه و حاصل مواجهه¬ای ایدئولوژیک و تحمیل خشن مقولات ذهنی مفسر به متن اندیشه¬های اوست. شدیدترین حملة شریعتی به فلسفه، یعنی بیان همان جملة تکان¬دهنده و شوک¬آور وی، یعنی این جمله که «فلاسفه پفیوزهای تاریخ¬اند»، در کتاب «سیمای محمد» اوست. در این کتاب، شریعتی به مقایسة سه نوع شخصیت یا سه تیپ برجسته در طول تاریخ با یکدیگر می¬پردازد: قیصر، حکیم (فیلسوف) و نبی. همان¬گونه که مواجهة پدیدارشناسانه با این کتاب نشان می¬دهد، برخلاف تصورات رایج و عوامانه، شریعتی نه به نحو مطلق به تحقیر فلسفه می¬پردازد و نه از منظر سیاست¬زدگی و تأکید بر عمل سیاسی؛ بلکه وی صرفاً از منظر تمثل به شخصیت نبی در کلیت و تمامیت این شخصیت است که به نقد فیلسوفان می¬پردازد. به بیان ساده¬تر، در قیاس با شخصیت نبی است که «فلاسفه پفیوزهای تاریخ¬اند»، در غیر این صورت و در خارج از این قیاس، همان گونه که دیگر آثار شریعتی نشان می¬دهند، فلاسفه از شخصیت¬¬ها و سرمایه¬های بزرگ تاریخ تفکر و فرهنگ بشری محسوب می¬شنوند. البته، هر چند میان شیوة زیست انبیای سنت ابراهیمی و فیلسوفان سنت متافیزیک یونانی و نحوة حضور آنها در جهان تفاوت¬هایی بسیار اساسی با یکدیگر وجود داشته، مقایسة تجربة بنیادین آنان از هستی به صرف مشارکت فعال یا منفعلانه در حیات سیاسی و اجتماعی جوامع¬شان محدود نمی¬شود و شریعتی در برخی از آثار خود¬ــ از جمله در مقایسة میان ابوذر غفاری و ابوعلی سینا¬ــ می¬کوشد به نحو جسته¬وگریخته به آنها اشاره کند، لیکن مقایسة میان نبی و فیلسوف به اعتبار حضور یا عدم حضور فعال در صحنة حیات سیاسی و اجتماعی جامعه بیش از دیگر جنبه¬ها در ذهن خوانندگان ناآشنا با ایدة اصل شریعتی، برجسته شده، همین امر تصویری بسیار زشت و کوتاه¬قامتانه از یکی از بزرگترین سرمایه¬های فرهنگی دورة معاصر ما ایجاد کرده است. این در حالی است که بقا یا اضمحلال فرهنگ ما وابسته به پرسش از امکان یا عدم امکان بازتجربة نحوة حضور نبی در جهان کنونی و در آیندة ماست، پرسشی که شریعتی ما را به تأملی نسبتاً جدی و عمیق در خصوص آن فرا می خواند.

Share:

More Posts

Send Us A Message