پاپ رم (واتیکان) رهبر مذهبی کاتولیک های جهان (1936-21 آوریل 2025) در 88 سالگی درگذشت. جهان به احترام او کلاه از سر برداشت. به گمانم این واکنش، جدای از انگیزه های خاص مذهبی و علایق دینی آن در سراسر جهان که طبیعی می نماید، بیشتر به دلیل نقش تازه و مفید دین ورزی حول اصلاحات و تغییرات مهم و مفید در کلیسای رم حول رهبری تحول یافته جدید مذهبی در جهان است.
کلیسای کاتولیک از گذشته های دور تا کنون پاپ های پرشمار به خود دیده که هر یک، جدای از نقش ویژه و سنتی و رسمی رهبری کلیسایی خاص که شاید گریزناپذیر می نماید، نقش مخصوص به خود نیز داشته و این آنها را از هم متمایز می کند. در مجموع می توان گفت کلیسای کاتولیک، مانند دیگر رهبری های مذهبی دین های مهم و به ویژه جهانی، کارنامه ای آمیخته از فضایل و رذایل از خود به یادگار نهاده است که هر یک حکمی جداگانه داشته و دارند. هرچند به گمانم کارنامه پاپ های قرون وسطای اروپا حتی تا قرن بیستم چندان قابل دفاع نبوده و نیست.
اما در قرن بیستم و به طور خاص پس از جنگ دوم تا کنون، به دلیل تغییرات اساسی و مهم در فضاهای فکری و اجتماعی و سیاسی جهان، نقش دین ورزی نوع مسیحی و طبعا رهبری روحانی آن نیز تا حدود زیادی دچار دگردیسی و تحول مثبت شده است. در چند دهه اخیر مذهبی بودن و رهبری کلیسایی بر تیمارداری از ستمدیدگان، حمایت از فرودستان و تهیدستان، تعامل و زیست انسانی با ملل و اقوام مختلف در جهان متمرکز است. همین تحول مثبت موجب شده که دیانت تا حدودی اعتبار خود را حفظ کند و حداقل دین ورزی و مذهبی بودن در نزد گروه های انسانی مختلف العقیده در جهان از اعتباری برخوردار باشد.
از آنجا که ما در کشورهای اسلامی خاورمیانه از جمله در ایران کمتر از چنین تجربه ای بهره داشتیم و به ویژه که در جمهوری اسلامی حتی از همان تجارب و سنت های انسانی دیرین مسلمانی تا حدودی فاصله گرفته ایم و زور و استبداد و قهر و خشونت و مرگ خواهی برای این و آن چیره شده است، رویکردهای مذهبی جدید مسیحی برای ماها نیز جذابیت خاص پیدا کرده است. برگزاری نکوداشت پاپ ژان پل دوم (1920-آوریل 2005)، که تا آن زمان روشنفکرترین و اخلاقی ترین و انسانگراترین پاپ رم شمرده می شد، در حسینیه ارشاد تهران نشانه ای از این جذابیت نوین مذهبی بوده است. این مراسم در 23 فروردین 1384 برگزار شد. بانی آن جمعی از نواندیشان مصلح دینی در ایران زیسته در جمهوری اسلامی بوده اند. در آن مراسم چند تن سخن گفتند از جمله آنها جناب محسن کدیور و اینجانب بودیم. موضوع سخنرانی کدیور عبارت بود از «خدمات و مزایای ژان پل دوم». از عنوان سخنرانی خودم و دیگر سخنرانان الان چیزی به یاد ندارم. در اهمیت این نکوداشت همین بس که پس از قرن ها احتمالا این نخستین بار بود که مراسمی به مناسبت درگذشت پاپ رم عالی ترین مقام مذهبی مسیحیت کاتولیک توسط جمعی از نواندیشان مسلمان و شیعه آن هم در یک مکان مذهبی معتبر در قلب تهران برگزار می شد و از قضا سخنرانانی که خود به اصطلاح رایج (البته مسیحی) روحانی شمرده می شدند، در مناقب و مزایا و خدمات پاپ سخن می گفتند. آیت الله منتظری (1301-1388) به این مناسبت پیام مهمی انتشار داد. سید محمد خاتمی (زاده 1322) در مقام ریاست جمهوری ایران در مراسم تشییع پاپ در رم شرکت کرد. می دانیم که قرن ها بود که عمدتا بین پیروان و عمدتا علمای مذهبی دو دین مهم و اثرگذار و فعال جهانی یعنی مسیحیت و اسلام رقابت و گاه خصومت در جریان بوده است. در این دوران بازار ردیه نویسی و نفرت پراکنی از دو سو گرم بوده که البته هنوز هم کم و بیش ادامه دارد.
آنچه اکنون مورد تأکید است این است که اولا دیانت مورد نظر و عمل پیامبرانی چون موسی و عیسی و محمد عمدتا متمرکز بود روی تیمارداری از فرودستان و حمایت بی چون و چرا از تهیدستان و ناداران جامعه و نیز تحریک و تشویق حس انسان دوستی و مدارا و تعامل با همگان و به طور ویژه دفاع از حقوق ستمدیگان و در نهایت صلح با همه بوده است. پیروان و مؤمنان راستین این پیام آوران نیز چنین تعلیم داده و عمل می کرده اند. آیات پرشمار قرآن و سنت و سیره نبوی (و علوی نیز) سند نقلی این مدعاست. حتی در همان قرون ماضی یعنی همان «عصر ایمان» که ویل دورانت از آن یاد می کند، در جهان مسیحیت کلیسا و راهب ها و به طور خاص راهبه ها، در خدمات رسانی به نیازمندان و فرودستان و بیماران صعب العلاج بسیار فعال و اثرگذار بوده و گزاف نیست گفته شود که اینان خدمات بی بدیل انجام می داده اند؛ خدماتی که امروز کمتر از آن یاد می شود.
هرچند گفتنی است که مرزهای عقیده خونین است و در درازای تاریخ به نام خدا و دین نیز جدال ها و جنگ های پرهزینه ای نیز رخ داده و می دهد که البته هریک، به مقتضای وضعیت و شرایط، دلایل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی خاص خود را داشته و صد البته جای انکار ندارد.
پاپ اسبق (ژان پل دوم) جنین رویکردی به دین و وظایف مذهبی خود داشته و او حتی کسی را که به او سوء قصد کرده بود بخشید و به دیدارش در زندان رفت و اخیرا پاپ فرانسیس نیز کم و بیش از چنین سنتی پیروی می کرده است. او کوشید به عنوان یک رهبر مذهبی و روحانی عالی مقام با عالم و آدم با انسانیت به عنوان یک امر ماتقدم بر دیانت برخورد کند و از صلح و مدارا با همه دفاع کند. او پای پناهجویان ناگزیر از وطن رانده شده و زندانیان را بوسید و نهایت خضوع را در برابرشان نشان داد. در حد ممکن ساده زیست بود و با تجملات سنتی معمول در کلیسا مخالفت کرد. بسیاری از تشریفات مرسوم کلیسایی را حذف کرد. جمله پایانی وصیت نامه اش این است: «برای صلح در جهان و برای برادری میان ملت ها». پاپ کهن سال با پای لنگ کوچه و پس کوچه های باریک و قدیمی نجف را پیمود تا به دیدار همتای مسلمان شیعه خود یعنی آیت الله سیستانی (زاده 1309) برود و با هم در باب انسانیت و صلح تبادل نظر کنند. مگر حضرت مسیح، که اناجیل و قرآن نیز از او سخن می گویند و نهرو او را در کتاب «نگاهی به تاریخ جهان» «درویش انقلابی» می نامد، جز این می کرده است؟
چنین می نماید که دین اگر بخواهد نقش اساسی و واقعی خود را بازیابد، ناگزیر باید از پیام آوران نخستین خود پیروی کرده و به تناسب زمان و زمانه خود را نوسازی و بازساری کند و انسانیت را بنیاد و اساس دین ورزی بداند و پیشوایان و آموزگاران مذهبی باید در جبهه ستمدیدگان در تمامی جوامع ایستاده باشند. این البته نه تنها بی تفاوت بودن نسبت به غم و رنج انسان ها نیست بلکه دقیقا بر عکس با همدلی با ستمدیدگان و حمایت حداکثری از حقوق انسانی و تعمیم عدالت، در وسیع ترین مفهوم و مصادیقش، در سطح جهان است. باید به تأکید گفت که در روزگار کنونی، دوران جدال های مذهبی و نفرت پراکنی های فرقه ای به هر دلیل گذشته و نباید با هیچ بهانه ای آن را زنده کرد. لازم است تفاهم و تعامل محور مناسبات بین مردمان و پیروان دین ها و نیز ملت ها باشد.
بد نیست اشاره شود این از شگفتی های گردش لیل و نهار است که مذهب پروتستان، که روزگاری گرایش مترقی تر و تمدنی تر از جریان کاتولیکی بود و به همین دلیل مدل مورد علاقه نواندیشان مسلمان معاصر برای اصلاح دینی بوده، اکنون بخش هایی از آن با عنوان «اوانجلیکان» در جناح راست ترین و تندروترین جناح های سیاسی آمریکا قرار گرفته و از جمله متحد حزب محافظه کار جمهوری خواه و بدتر در جناح دونالد ترامپ ایستاده و به ویژه صهیونیست های مسیحی آمریکایی از جنایات اسرائیلی ها و حامیانش در کاخ سفید حمایت جانانه و مذهبی می کند! «از قضا سرکنگبین صفرا فزود»!
به هر حال در این میان حمایت پاپ فرانسیس از مردم بی دفاع فلسطین و غزه و اعتراض پیاپی به جنایات اسرائیلی ها در غزه از اهمیت بالایی برخوردار است. او با زبانی نرم و انسانی و مخصوص به ارباب کلیسای متأخر بارها با رنج ستمدیدگانی که بیش از یک سال و نیم است که در رنج مضاعف و وصف ناپذیر به سر می برند، همدلی کرد و به نسل کشی ارتش جانی و متجاوز اسرائیل اعتراض کرد.
خدایش رحمت کند و او را مشمول رحمت خود قرار دهد. به تعبیر سعدی بزرگ، که این روزها گرامی داشته می شود، «مرده آن است که نامش به نکویی نبرند».
منتشر شده در زیتون