سه آموزه از یک معلم

امروز ۲۹ خرداد است. سالروز رحلت زنده یاد دکتر علی شریعتی.
۴۳ سال از آن روز تلخ و غمناک گذشته است. هرگز از یاد نمی برم صبح روزی که خبر درگذشت شریعتی در خارج از کشور را در قم شنیدم! هنوز تلخی آن را در خود حس می کنم. داستان آن را در خاطرات پیش از انقلابم بازگفته ام که امیدوارم به زودی منتشر شود.
در این ۴۳ سال یک تاریخ تغییر و تحول دیده ایم. زمان دیگر گشته و طبعا همه ما هم کم یا زیاد دگر گشته ایم. در باره شریعتی نیز حرف و حدیث بسیار است. از رد و نفی مطلق تا دفاع مطلق و البته کسانی نیز چون من، به رغم استواری علاقه و عواطف شخصی و پیوند فکری با آن زنده یاد، نظری متفاوت داریم. من شریعتی را مطلق نمی کنم بلکه اول تلاش او را بفهمم و بشناسم و بعد از او بیاموزم و در عین حال فرزند زمان خود باشم؛ چنان که او خود نیز چنین بود و به عنوان معلم نسل ما نیز چنین آموخت. اصولا اگر شریعتی فرزند زمان خویش نبود، نمی توانست «شریعتی» شود. روشنفکر از زمانه تأثیر می پذیرد و بر زمانه اثر می گذارد. فکر نمی کنم کسی انکار کند که شریعتی اثرگذارترین و پر مخاطب ترین روشنفکر (نویسنده و گوینده) معاصر ماست.
اما در اینجا می خواهم به عنوان ادای دین به یک معلم (عنوانی که او برای خود می پسندید) به سه آموزه مهم او اشاره کنم:
یکم. همه کتابها را بخوان و همه حرفها را بشنو و فراموش کن
مرادش این بوده است که خودت باش و اندیشه ها و حرفهای دیگران را، هرچند مهم، تکرار نکن. روشن است که او نمی خواست بگوید گفته ها و شنیده های دیگران بی اهمیت است و یا نباید شنید و خواند و واقعا از یادشان برد، بلکه او می خواست بیاموزد که طوطی و مقلد نباشیم، بیاموزیم ولی خود باشیم و ببینیم چه داریم و چه می گوییم. بلندگو بودن هنری نیست و دون شأن انسانیت است.
دوم. ترجمه ای فکر نکنید
آموزه مهم دیگر شریعتی، این بود که تأکید می کرد ترجمه ای فکر نکنید. یکی از سخنان مشهور او این مطلب است که می گفت اغلب روشنفکران ما ترجمه ای فکر می کنند. توضیح می داد که روشنفکران جهان سومی مستقیم یا غیر مستقیم با برخی افکار و آرای روشنفکران و متفکران مدرن غربی آشنا می شوند و بعد همانها را عینا و طوطی وار در این سوی جهان تکرار می کنند بدون این که به تعبیر وی «جغرافیای حرف» را در نظر بگیرند. شریعتی به طعن به اینان می گفت «روشنفکران ترجمه ای»!
سوم. کسی که آزادی را از من بگیرد چه دارد به من بدهد!
این هم از جملات مشهور شریعتی است. «آزادگی» و «آزادی» و طبعا «آزادی خواهی»، سه مؤلفه بنیادین انسان شناسی و در ذیل آن اسلام شناسی (البته با خوانش شیعی) شریعتی است. آزادی در دیدگاه او روح و گوهر انسانیت است. وی در داستان آدم در قرآن واژه «عصیان» را تا آنجا بر می کشد که آدمی و آدمیزاد با عصیان در برابر خداوند به مرتبه والای آدمیت و انسانیت می رسد. البته او در الهیات خود چنین توان و حتی وظیفه ای را برای انسان، در درون طرح خداوند می بیند و نه در خارج از آن. این سخن بدان معناست که در واقع هدف از طرح نهی خداوند از نهی نزدیک شدن به درخت، به طور وارونه تشویق به نزدیک شدن بوده و در نهایت آدمی با خوردن میوه ممنوعه انسانیت خود را عیان می کند. او در یک گفتار طنزآمیز می گوید: بعض ها با افتخار می گویند ما که از میوه ممنوعه نخورده ایم! بعد به مطایبه می افزاید: خیلی خری که از میوه ممنوع نخورده ای! وقتی انسان «حق» دارد در برابر آفریدگار عصیان کند، دیگر بندگی بندگان خدا، بلاموضع خواهد بود. او در نیایش خود می گوید: «خدایا! مرا در ایمان اطاعت مطلق بخش تا در جهان عصیان مطلق باشم»! رهایی از مثلث شوم حاکم بر تاریخ یعنی «زر و زور و تزویر» بیان دیگری از این اندیشه است.
می خواستم بیشتر بنویسم و از این گونه آموزه های مهم و جاودانه معلم باز هم بگویم ولی مجالی نیست. همین سه سراندیشه خود گواه جهانبینی، دین شناسی و انسان شناسی شریعتی و نیز آزادگی و آزادی خواهی او را تا حدود زیادی روشن می کند. چه بی انصافند کسانی که شریعتی را مدافع استبداد و مخالف آزادی و آزادی خواهی می دانند!