رهبری آیت الله خمینی؛ چگونه و چرا؟

درآمدnnدر برنامه بسیار خوب و مفید «پرگار» در هفته پیش در بی بی سی با عنوان «رهبری خمینی در انقلاب ناگزیر بود؟» دو تن از دوستان خوب من یعنی آقایان مهدی فتاپور و جمشید اسدی به عنوان میهمان شرکت داشتند. با توجه به موضوع برنامه، طبعا دو سوی مناظره و یا گفتگو، نظریاتشان را ارائه داده و هر یک تلاش می­کرد تا از موضع خود دفاع کند. در این گفتگوی بیش از پنجاه دقیقه ای، به نکات خوبی اشاره شد. در این میان به گمانم دیدگاه تحلیلی آقای فتاپور به واقعیت نزدیکتر بود ولی، به رغم همدلی در وجوهی با دیدگاه آقای اسدی، با مدعای اصلی­شان موافق نبوده و نیستم. در آغاز برای اطلاع خوانندگان به سراندیشه ایشان اشارتی می کنم و موضع خودم را می­گویم و بعد متنی را خواهم آورد که تا حدودی این سراندیشه را به چالش می کشد. هدف اصلی نیز بازنشر همان متن بوده است.nnدر حدی که من دریافتم، در پاسخ به پرسش مجری برنامه (جناب آقای داریوش کریمی)، مدعای بنیادین جناب اسدی آن بود که: تا سه ماه پیش از پیروزی انقلاب (تشکیل دولت ازهاری در آبان 57) نه انقلاب رنگ مذهبی (بخوانید اسلامی) داشت و نه احتمال رهبری آیت­لله خمینی چندان محتمل بود. ایشان توضیح می دهد که حتی تا آن زمان کسانی مانند آیت­الله شریعتمداری و حتی مهندس بازرگان و یا آیت­الله طالقانی شانس بیشتری برای رهبری انقلاب داشتند.nnگفتن ندارد که موضوع چگونگی و چرایی وقوع انقلاب ایران و به ویژه چرایی تحقق رهبری آیت­الله خمینی داستان درازدامنی است که برای بازکاوی ابعاد و اضلاع منصفانه  و همه جانبه آن نه تنها یک گفتار و یا مقاله بلکه یک کتاب نیز کفایت نمی­کند. به ویژه که، به هر تقدیر، هر گوینده و نویسنده و پژوهشگری از یک سو در محدوده اطلاعاتش سخن می گوید و از سوی دیگر وفق مفروضات و روش شناسی­اش تحلیل می­کند و نظر می­دهد. اما برای آن که نقطه افتراقم با جناب اسدی روشن باشد، پاسخ اجمالی من بر پرسش مطرح شده چنین است: اولا، مطالبات مذهبی و سیاسی و اجتماعی از همان آغاز نهضت روحانیت مطرح و پر رنگ بوده و ثانیا، بدون این که بخواهم جبرگرا باشم و یا عوامل مهم و یا گزینه­های مختلف برای رقابت با خمینی و احتمال پیروزی شان را نادیده بگیرم، بر این گمانم که در توازن قوای نیروهای سیاسی آن زمان رهبری خمینی امر ناگزیری بوده و او در یک روند تعاملی درونی تحولات مبارزاتی ایران و به ویژه حوزه و روحانیت در حدود پانزده سال (و نه سه ماهه آخر) به رهبری بلامنازع انقلاب دست یافت و در نهایت عموم افراد و جریانها (جز معدودی) گفتند: «تا خون در رگ ماست / خمینی رهبر ماست»! رهبری خمینی به گمانم کاملا طبیعی بود.nnدر همین جا به تصریح بگویم نه آیت­الله طالقانی (اگر هم می­خواست که نمی­خواست) توان رقابت با رهبری بالفعل انقلاب را داشت و نه مهندس بازرگان و نه آیت­الله شریعتمداری و نه هیچ فرد و یا جریانی دیگر. در این میان از قضا آیت­الله شریعتمداری، که جناب اسدی او را در ماههای آخر رقیبی معتبرتر و اثرگذارتر می پندارد، مطلقا شانسی برای احراز نه تنها رهبری انقلاب رادیکال بلکه جنبش آزادی خواهی میانه روانه تر ایران را هم نداشت. چرایش بماند. فقط اشاره می­کنم که در آن زمان وقتی که شریعتمداری (به حق و یا ناحق) متهم بود به ارتباط با رژیم و شریف امامی در تابستان 57 اعلام می کند از آیت­الله شریعتمداری تقلید می کند و از این رو در نزد عموم مبارزان به ویژه در جریان روحانیون مبارز پیرو آیت­الله خمینی اعتباری نداشت، چگونه ممکن بود ایشان به عنوان رهبر انقلابی که آهنگ تغییر رژیم را داشت، برگزیده شده و مقبولیت پیدا کند؟ تاریخ را نمی­توان از آخر خواند. باید وقایع را در ظرف زمانی خود بررسی کرد. تاریخ با «اما» و «اگر» ساخته نمی­شود. اگر عملکردهای خمینی بعدها (به حق) مورد اعتراض و چالش است، نباید گذشته­ها را دستکاری کرد و بسیاری از حوادث و واقعیت­ها نادیده گرفت.nnشاید گفتنی باشد که دیدگاههای من، از یک سو برآمده از حضور کم و بیش فعال پانزده ساله­ام در حوزه قم و اطلاع از برخی حوادث است (از سال 44 تا 59) و هم برآمده از داده­های تاریخی و تحلیلی شماری از رخدادها و تحولات پیچیده تاریخ حدود پانزده ساله انقلاب ایران.nnدر هرحال انگیزه تحریر این مقاله کوتاه نه تحلیل انقلاب است و نه رد و نقد تمامی حرفهای جناب اسدی، بلکه انتشار متنی است که از قضا مربوط می­شود به آبان ماه 43 و در طلیعه جنبش روحانیت و از قضا زمان انتشار آن مصادف شده با پنجاه و پنجمین سالگرد رخداد پانزدهم خرداد. این متن در مراسم جشن آزادی آیت­الله خمینی، که در مدرسه فیضیه برگزار شده بود، به وسیله یکی از طلاب جوان (در حد اطلاع من مرحوم علی حجتی کرمانی) قرائت شده است. این قطعنامه ده ماده ای خلاف نظر جناب اسدی را نشان می­دهد. اجازه دهید متن را عینا بیاورم و آنگاه به چند نکته اشاره کنم.nn nnقطعنامه 10 ماده ای در مراسم جشن آزادی آیت­الله خمینی از زندان در سال 1343 n

    n

  • ایجاد نظم صحیح و برنامه های اساسی همه جانبه در داخله مراکز علمی به­ویژه حوزه علمیه قم؛
  • n

  • اجرای قوانین اسلامی به صورت کامل خود و احیای سنت­های متروک شده دینی؛
  • n

  • اجرای قانون اساسی به معنای واقعی خود به ویژه اصل دوم متمم آن؛
  • n

  • الغاء تصویبنامه و لوایح ضد دینی وانحلال مجلسین غیر قانونی؛
  • n

  • قطع ایادی استعمار و عمال صهیونیسم از مملکت؛
  • n

  • جلوگیری از ظلم و فساد و تعمیم عدالت اجتماعی، تأمین آزادی­های فردی و اجتماعی و نیازمندی­های عمومی و ایجاد ایران آزاد و مستقل در زیر پرچم پر افتخار مذهب جعفری؛
  • n

  • بهبودی وضع اقتصادی و تشویق ملی و اصلاح وضع کارگران و تهیه کار برای فارغ­التحصیلان؛
  • n

  • جلوگیری از اشاعه فحشاء و منکرات از قبیل برنامه­های ضد اخلاقی سینماها و تأترها و غیره؛
  • n

  • آزادی جمیع زندانیان بی گناه سیاسی به ویژه حجه­الاسلام آقای طالقانی و اساتید محترم دانشگاه و بازگشت تبعیدشدگان و آوارگان به بلاد خود؛
  • n

  • رسیدگی به وضعیت معیشت بازماندگان شهدای پانزدهم خرداد.
  • n

n nnچند ملاحظه در باره این قطعنامهnnاین متن به لحاظ تاریخی اهمیت ویژه ای دارد و از این رو جا دارد که از زوایای مختلف مورد تأمل و تحلیل قرار گیرد. در اینجا، محض خالی نبودن عریضه، ارتجالا به ذکر چند ملاحظه بسنده می کنم.nnیکم. این متن تا حدودی منشور مبارزات دو سال نخست خیزش علما و روحانیت است؛ یعنی حدود پانزده سال پیش از رخداد انقلاب اسلامی ایران.nnدوم. جامعیت موضوعی بیانیه. قابل توجه است که تقریبا موضوعات مهم سیاسی و اجتماعی و فرهنگی حول سیاست­های داخلی و خارجی سلطنت و حکومت در آن مقطع در این متن کوتاه بازتاب یافته است.nnسوم. چیرگی دیانت و فقاهت. گفتن ندارد معیار مطالبات علما عمدتا دین و فقاهت است. در چند ماده مهم بیانیه مستقیما به ارزشها و احکام خاص دینی و فقهی تصریح شده و اگر از مسائل ملی چون قانون اساسی یاد شده باز با استناد به اصل دوم متمم قانون (اصل نظارت علما در مجلس) و یا «پرچم پر افتخار مذهب جعفری» است و این نشان می دهد که علما و از جمله خمینی اصولا به مفاهیم مدرن و ملی اعتنایی نداشته و حتی مخالف بوده و در بهترین حالت به اسلامیزه کردن مؤلفه های مدرنیته باور داشتند. .nnچهارم. نمی­دانم این قطعنامه به عنوان مطالبات علما و بزرگان و طلاب حوزه علمیه قم در کجا جمع بندی و نوشته شده ولی به گمانم این مجموعه ده ماده­ای به دست روحانیان عمدتا جوان حامی آیت­الله خمینی و احیانا زیر نظر ایشان تهیه شده است؛ هرچند به گواهی گفته­ها و نوشته­های دیگر علما، با دیدگاههای آنان نیز منطبق بوده است. در هرحال این خواسته­ها عمدتا بازگوکننده افکار روحانیون مبارز و انقلابی پیرو پر شور آیت­الله خمینی بوده و در طول پانزده سال پیگیری شده و در فرجام کار به نوعی در اهداف و آرمانهای انقلاب موسوم به انقلاب اسلامی بازتاب یافته است (هرچند پسوند «اسلامی» به انقلاب، در آستانه پیروزی رایج شده و در رفراندوم نوع نظام جدید تثبیت شد و شکل قانونی پیدا کرد).nnپنجم. در این متن گرایش صنفی و طبقاتی کاملا پیداست؛ واقعیت تلخی که در روزهای پایانی انقلاب و به ویژه در ساختار حقوقی و حقیقی جمهوری اسلامی خود را نشان داده و به سهم خود سیاست حذفی پر هزینه­ای را برای ملک و ملت تحمیل کرده و می­کند. نشانه آشکار آن تصریح به ذکر نام و عنوان طالقانی و حذف نام کسانی چون مهندس بازرگان و دکتر سحابی و بسنده کردنش به «اساتید محترم دانشگاه» است. این در حالی است که در همان زمان بازرگان دبیر کل نهضت آزادی و بدین ترتیب رهبر طالقانی نیز بوده و در دادگاه نظامی نیز به عنوان متهم اول محاکمه شده و دفاعیات طولانی او (که بعدها به صورت کتابی تدوین و منتشر شده و حال هم در دسترس همه است) یک سند مهم تاریخی است و نه طالقانی که (به هر دلیل) اصولا دفاعی نکرد. این بازرگان بود که سنگین­ترین حکم (10 سال حبس) را دریافت کرد.nnششم. درست است که در این متن سخن از انقلاب و تغییر رژیم نیست و حتی به قانون اساسی نیز استناد شده است ولی از یک سو به اسلام و مذهب جعفری (شیعی) حاکمیت ایدئولوژیک و نهایی داده شده و از سوی دیگر به واقع اجرایی شدن این مواد دهگانه مستلزم یک انقلاب بوده است و حداقل زمینه های انقلاب را فراهم می­کند. از باب تمثیل می­توان گفت این مطالبات شبیه دوازده خواسته دولت آمریکا از جمهوری اسلامی است، که به درستی گفته می شود در صورت اجرایی شدن کامل این خواسته ها، دیگر نظام کنونی جمهوری اسلامی وجود نخواهد داشت.nnدر هرحال مجموعه چنین دیدگاههایی بود که در یک روند مبارزات پانزده ساله جریانهای مختلف روشنفکری و سیاسی و فرهنگی و چریکی و از جمله روحانیت مبارز با رهبری و زعامت قاطع و هوشمندانه و دلیرانه آیت­الله خمینی به انقلابی بزرگ و مردمی و در فرجام کار به تشکیل نخستین حکومت مذهبی و فقهی منتهی شد.nnدر پایان یادآوری می­کنم که دو عامل دیگر در رهبری بلامنازع آیت­الله خمینی و هویت یابی اسلامی انقلاب و بعد جمهوری اسلامی کمک مهمی کرد و نباید این دو عامل را فراموش کرد. یکی اعلام عدم مشروعیت دینی نظام سلطنت و در مقابل ارائه سلطنت فقیهان به عنوان نظام جانشین (آلترناتیو) در سال 48 به وسیله خمینی و پیگیری مصرانه این ایده و دیگر دگردیسی سازمان مجاهدین خلق به یک سازمان مارکسیستی و مارکسیست شدن شمار قابل توجهی از کادرهای مهم سازمان و این رخداد مهم در روند گرایش شمار زیادی از جریانهای روشنفکری با گرایشات مذهبی به روحانیت و به طور خاص آیت­الله خمینی و در شکل گیری رهبری نهایی وی مؤثر بوده است.nn nnمنتشر شده در زیتونnn 

Share:

More Posts

Send Us A Message