وجدار بیدار

از باب مقدمه
دکتر علی اصغر حاج سید جوادی در 94 سالگی درگذشت. این خبری بود که دیروز شنیدم. دریافت این خبر مرا به حدود نیم قرن خاطره از علی اصغر حاج سیدجوادی پیوند زد. حاج سیدجوادی را از اواخر دهه چهل و بعد پنجاه شناختم؛ از مقالات پرشورش در روزنامه کیهان آن روزگار.
اکنون شایسته ترین تعبیر و توصیفی که از او می توانم ارائه کنم «وجدان بیدار» است. گفته اند که روشنفکر وجدان بیدار جامعه است. چرا که مهم ترین مؤله روشنفکری و محوری ترین کار روشنفکر نقد و نقادی است که این نقادی حول قدرت و ثروت می چرخد. روشنفکر به هیچ نهاد و فرقه و حزب سیاسی خاص و مهم تر از همه به نهاد سلطه و قدرت و ارباب ثروت وابسته نیست یعنی نباید باشد وگرنه دلیری نقادی اش را از دست می دهد و یا از اعتبار لازم برای اثرگذاری و نقادی او کاسته می شود. بدین ترتیب می توان گفت روشنفکر دیدبان انسانی و فراجناحی و طبقاتی جامعه است و برای او در مرحله نخست «انسان» و آزادی و عدالت و امنیت اوست که برجسته و کانونی است. حاج سیدجوادی مصداق اتم یک روشنفکر جهانی بود و در عین حال ملی و ایرانی هم بود.
حاج سیدجوادی در عرصه های مختلف فعال بود و به مقتضای عمر طولانی اش فراز و نشیب های بسیار داشت اما می توان گفت او بیش از همه یک «نویسنده» بود و از این طریق رسالت روشنفکری اش را ایفا می کرد. دیدبانی او با قلم بود و دفاع پرشور از آزادی و عدالت و هویت ایرانی و ستیز بی امان با دشمنان آزادی و عدالت و انسانیت و ایرانیت. این رسالت او از آغاز تا پایان و در دو نظام پادشاهی و ولایی بی وقفه ادامه داشت. هرچند در سالیان اخیر احتمالا به دلیل کهولت سن کمتر می نوشت.
هرچند حاج سیدجوادی نیز مانند عموم روشنفکران و اهالی ایران در مقطع انقلاب 57 مفتون شخصیت آیت الله خمینی شد و در آغاز از انقلاب و حتی برخی تندوری های انقلابیون دفاع و حمایت کرد ولی در همان حال نیز وجدان بیدار در کالبد تب آلود انقلاب بود و فراموش نمی کنیم که در بهار 58 «صدای پای فاشیسم» را نوشت و زنگ خطر را به صد در آورد. البته در آن زمان بسیاری چون من این هشدار را یا نشنیدیم و یا جدی نگرفتیم ولی وقتی همه در فاشیسم مذهبی حاکم در نظام ولایی غرق شدیم و قربانی، اهمیت این زنگ خطر را درک کردیم؛ هرچند که دیگر دیر شده بود. گزاف نبود که زمانی علی اصغر حاج سیدجوادی را «ساخاروف ایران» ایران لقب داده بودند.
من حاج سید جوادی را در دوران پس از انقلاب بیشتر شناختم و در سال 1375 برای اولین بار او را در خانه اش در پاریس ملاقات کردم و با ایشان و همسرشان خانم کیان کاتوزیان (حاج سید جوادی) آشنا شدم و ساعتی به گپ و گفتگو گذشت. او بر خلاف نوشته های پرشورش، کم حرف بود و کم سخن می گفت. از آن پس بارها او را دیدم و آخرین بار نیز در تابستان سال گذشته بود که البته تصادفا او و همسرش و نیز آقای باقر مؤمنی را در رستورانی در پاریس ملاقات کردم.
اکنون نه تنها قصد ندارم کارنامه حاج سید جوادی را بررسی کنم که حتی امکان مروری بر این کارنامه مفصل هم نیست؛ اکنون فقط هدف ذکر خیری است از زنده یاد حاج سیدجوادی و ادای دینی نسبت به آن بزرگوار و عرض تسلیتی به همسر گرامی و عموم اعضای خانواده معزز حاج سدجوادی.
با این حال گزارشی از چند برگ از برگ های زندگی فکری و قلمی حاج سیدجوادی مربوط به دهه چهل و پنجاه را تقدیم تان می کنم. این قطعه بخشی از خاطرات پیش از انقلاب من است که پانزده سال قبل نوشته شده و اخیرا در قالب کتابی برای انتشار آماده می شود. مفید دانستم که به مناسبت درگذشت این نویسنده متفکر و اثرگذار و به ویژه برای آشنایی بیشتر نسل پس از انقلاب با او، گزارش کوتاهی از تجربه زیسته خودم در آن دوران را با شما در میان بگذارم.
*
. . . اما برجسته ترین و نامدارترین نویسنده ای که در آن دوران (البته دقیق نمی دانم ازکی تاکی) در کیهان مقاله می نوشت دکتر علی اصغر حاج سیدجوادی بود. مقالات او سیاسی – اجتماعی بود که با رویکرد انتقادی همراه بود. یعنی درست همان زبان و بیانی که ما در آن سالها دوست داشتیم و می پسندیدیم. در عین حال زبان مقاله ها شعاری و سطحی نبود. قلم و ذهن و زبان حکایت از پختگی سیاسی و تجربه عملی و عمق دانش سیاسی و گسترده اطلاعات نویسنده داشت. مقالات حاج سیدجوادی از آن نوشته هایی بود که می توانم بگویم به جای خواندن می بلعیدم. این عادت در من ریشه دار است. ‏برخی نوشته ها را چنان با علاقه و درعین حال با شتاب می خوانم که حوصله ام تا پایان سر می رود چرا که دلم می خواهد هر چه زودتر تمام شود و من به مطالعه تمام آن موفق شوم. از این رو گاه این دست مقالات را اول مرور می کنم و برخی پاراگراف ها را سریع می خوانم و بعد با حوصله و با دقت و آرامش تمام نوشته را می خوانم. گاه در مورد کتاب نیز این اتفاق می افتد. به ویژه مقالات حاج سیدجوادی درباره فلسطین و اسرائیل در آن زمان بسیار شجاعانه و بیدارگر بود و برای من (و امثال من)، که حساسیت زیادی روی مسئله ‏فلسطین داشتیم، تحسین برانگیز بود. شماری از این مقالات بعدها به صورت کتاب و مجموعه چاپ شدند (از جمله آنها: ارزیابی ارزش ها، از اعماق و اعراب واسرائیل).
با این حال مسئله ای که بود این بود که چرا کسی چون حاج سیدجوادی در کیهان حکومتی مقاله می نویسد. چرا که از یک سو او را نویسنده ای مستقل می دانستیم و از سوی دیگر دریغمان می آمد که آن مقالات با آن محتوا در روزنامه ای چون کیهان چاپ شود (در نخستین دیدارم با ایشان در پاریس این موضوع را با وی در میان نهادم که البته او نیز توضیحاتی داد). اصلا تعجب می کردیم که چرا کیهان اجازه چاپ و انتشار چنان نوشته هایی را می دهد. به ویژه در اواخر آشنایی با دکتر حاج سیدجوادی پیدا کردم و اندکی از سوابق سیاسی ایشان را دانستم، شگفتی و به همان اندازه انتقاد من بیشتر شد.
‏حقیقت این است که در رژیم گذشته هر نوع حرکت یا فعالیت اجتماعی یا سیاسی و یا فرهنگی و حتی اداری و شغلی را ‏که به نفع رژیم می دانستیم، محکوم می کردیم و این نوع کارها را به نوعی همکاری یا تأیید حکومت ظالم می دانستیم (چنان که اکنون نیز برخی چنین تصوری دارند). توقع نداشتیم که روشنفکری چون حاج سیدجوادی و نویسنده آگاه و مخالفی چون او درکیهان یا اطلاعات و یا هر روزنامه ای مقاله بنویسد و با آنها همکاری کند. البته بعدها دانستیم که کیهان از یک سو کمتر از اطلاعات دولتی و وابسته بود و لذا آزادتر بود و از سوی دیگر رژیم اجازه داد شماری از روشنفکران و نویسندگان چپ و بریده از سیاست و یا وابسته و تسلیم شده به رژیم، در کیهان و یا برخی نهادهای فرهنگی دیگر (از جمله در کانون پرورش فکری کودکان و مؤسسه علوم اجتماعی با مدیریت دکتر احسان نراقی) فعالیت کنند و مقاله بنویسند. این شمار روشنفکران عمدتا در کیهان گرد آمده بودند. بنابراین همکاری با کیهان و نهادهایی مانند آن ‏لزوما به معنای همکاری با رژیم و به ویژه ساواک نبود.
وانگهی، زمانی که هنرمند و شاعر و نویسنده یا اصلا سیاسی نیست و یا اگر سیاسی است انقلابی نیست، چه باید بکند؟ او چاره ای ندارد که از امکانات قانونی و علنی برای نشر آثار و افکارش استفاده کند. او کالایی دارد که عرضه آن جز به صورت علنی و قانونی ممکن نیست. نویسنده چاره ای ندارد جز این که (‏ولو از سر اضطرار) ‏زیر سقف سانسور حرکت کند و بنویسد ولی تن به خاموشی و سکوت مطلق ندهد. واقعیت این است که انقلابیون آن زمان توقع داشتند که تمام اهل قلم چریک باشند که در این صورت یا می بایست هیچ ننویسند و یا شب نامه بنویسند و یا از خیر نویسندگی بگذرند و اسلحه به دست بگیرند و به کوه بزنند و یا در شهر در خانه های تیمی مخفی شوند و هیچ یک شدنی نبود . . .

Share:

More Posts

سیزدهم آبان 58 و پیامدهایش

دیروز 13 آبان و یادآور حمله به سفارت آمریکا در تهران بود. طبق معمول نهادهای رسمی در نظام جمهوری اسلامی این روز را گرامی داشته

از واشگنتن تا لس آنجلس

چون نمی توانستیم صحبت کنیم از طریق تلفن و آیفن باز آن و با ترجمه یک ایرانی (که بعدا دانستم که از همکاران همانجا است)

Send Us A Message