حبیب الله آشوری و «جنگ عمامه»

نمی دانم چه رخ داده که این روزها بار دیگر برخی در ایران نبش قبر کرده و بار دیگر در باره مرحوم حبیب الله آشوری (نویسنده کتاب توحید) سخن گفته و عملا با اتهام زنی در مقام تحریف حقایق و تخریب شخصیت آن مرحوم برآمده اند. واقعا نمی دانم چه خبر است و پشت داستان چیست و کی است ولی وقتی می شنویم و می خوانیم که آقای دکتر حسن قاضی زاده هاشمی وزیر بهداشت کابینه دولت روحانی (که به تازگی مستظهر به رآی قاطع مردمی شده که تشنه عدالت و آزادی و در پی سیاست اخلاقی اند) و مهم تر آقای علی مطهری (که به آزادگی و صداقت و قانونگرایی شهره است) به صراحت به خلافگویی و تخریب شخصیتی که در 36 سال قبل به ناحق در بیدادگاههای جمهوری اسلامی با اتهامات نادرست به مرگ محکوم و اعدام شده است، موجب نگرانی است و تحمل و توان را از آدمی چون من می ستاند و به اعتراض وامی دارد. در این نوشتار می کوشم به کوتاهی دانسته ها و ملاحظات خودم را با شما مخاطبان در بیان بگذارم.n+nمن دو بار حبیب الله آشوری را از نزدیک دیده ام. یک بار پیش از انقلاب و یک بار پس از انقلاب. اینک گزارشی از این دو دیدار. n فکر می کنم در سال 1356 بود که کتاب «توحید» به قلم شخصی به نام حبیب الله آشوری منتشر شد و به زودی شهره شد و در پی آن جنجالی برپا شد. نویسنده را نمی شناختم و تا آن زمان نامی از او نشنیده بودم. کتاب را تهیه کرده و خواندم. هرچند مضامین این کتاب در آن سالها چندان غریب نبود ولی در مجموع حاوی برداشت های دینی رادیکال از قرآن و منابع اسلامی بود و به گمانم در تفکر به اصطلاح آن ایام ا«نقلابی» (حداقل در مواردی) راه افراط پیموده بود. با وجود این که من خود از کسانی بودم که در آن دوران شیفته چنین دیدگاههای انقلابی بودم، اما پس از خواندن کتاب در آن زیاده روی هایی دیدم که قابل قبول نمی نمود. برداشت هایی از مفاهیم و مصطلحات قرآنی چون غیب و شهود و جن و ملک و به طور کلی انقلاب و . . .بیش از حد مادی و مادی گرایانه به نظر می رسید. اما حرف اساسی و محوری کتاب دفاع از نظام اجتماعی برابری طلبانه حول زیربنای اعتقادی «توحید» بود و این تفکر پس ار «طرح هندسی مکتب» شریعتی و تکیه فراوان او بر نظام مساوات گرایانه اش بر بنیاد توحید، برای من و مانند من کاملا آشنا بود و قابل دفاع. اندکی پس از آن نیز کتاب «توحید و ابعاد گوناگون آن» از اکبر گودرزی (رهبر روحانی گروه فرقان که البته در آن زمان نام نویسنده نداشت) در همین حال و هوا انتشار یافت. nدر همین زمان (زمان دقیقش را اکنون به یاد نمی آورم) روزی عصر دوستم آقای سید رضا تقوی دامغانی در مدرسه فیضیه به من گفت امشب آقای آشوری در مدرسه خان در یک جمع طلبگی با طلبه ها دیدار و گفتگو دارد، حاضرید به آنجا برویم؟ با اشتیاق پذیرفتم. برای من جالب بود که نویسنده کتاب توحید با آن همه حرف و حدیث در باره اش را از نزدیک ببینم. nپس از نماز مغرب ما دو تن به مدرسه خان (مدرس ای که به دست آیت الله بروجردی بنا شده و در دهانه گذر خان قم در روبروی میدان آستانه قرار دارد) رفتیم. وقتی رسیدیم آشوری در حال صحبت بود. حجره نسبتا بزرگ بود و شماری در حدود بیست – سی طلبه حضور داشتند. ما هم در جمع نشستیم و گوش فرا دادیم. کمی هم پرسش و پاسخ بود. از آن گفتارها و گفتگوها اکنون چیز خاصی به یاد نمی آورم ولی همین اندازه می دانم که پیرامون همان مطالب کتاب توحید بود و او تلاش می کرد مدعیاتش را توضیح دهد و رفع ابهام کند. تنها نکته مهمی که از آشوری به یاد دارم جمله «جنگ عمامه» بود که فکر می کنم ایشان دو یا سه بار تکرار کرد. زمینه کاربرد تعبیر نیز این بود که می گفت: . . .حالا جنگ عمامه راه نیفتد! تعبیر قشنگ و به جایی بود. از آن زمان تا حالا این جمله را بارها و بارها به مناسبت به کار برده و می برم. «جنگ عمامه» کنایتی است از جنگ مذهبی و علمایی که عمدتا بر سر عقاید افراد و در واقع تفتیش عقاید و در نهایت برای سرکوبی عقاید دگراندیشان است و در تاریخ اسلام همواره در جریان بوده و در جمهوری اسلامی با شدت و غلظت تمام قابل مشاهده است. هرچه بود من و آقای تقوی راضی برگشتیم. nدر اینجا بد نیست دو کلمه هم از آقای تقوی (که ناگزیر و البته با تأسف باید بگویم «دوست سابق») بگویم. تقوی همان است که دیری است رئیس «شورای سیاستگذاری ائمه جمعه کشور» است. ایشان از آغاز تشکیل این ستاد (در اوایل دهه شصت) تا کنون با حکم آقای خامنه ای (در آغاز به عنوان امام جمعه تهران و بعدها به عنوان رهبر نظام) منصوب شده و ظاهرا مقامی است زیبنده شخصیت ایشان و از این رو مادام العمر. افزون بر آن آقای تقوی از چهره های برجسته روحانی و با نفوذ جناح راست و اصولگراست که در مقاطع حساس و از جمله انتخابات برای ایجاد وحدت در اردوگاه آشفته اصولگرایان تلاش کرده و می کند. تقوی اهل دامغان است و از دوستان خیلی نزدیک و همراه و همفکر در دوران پیش از انقلاب. هر دو متمایل به نحله اسلام روشنفکری و انقلابی و فعال در این دو عرصه. آیت الله خمینی و دکتر شریعتی دو شخصیت محبوب ما بودند. در آن زمان ما هر دو (البته ایشان بیش از من) روحیه گرایش ضد آخوندی داشتیم و این گرایش هم برآمده از برخی آموزه های خمینی بود و هم بیشتر تحت تأخیر بعضی از افکار و ادبیات رادیکال شریعتی. در سال 1357 به مناست نخستین سالگرد درگذشت شریعتی با همکاری هم یادنامه ای با عنوان «مردی از کویر» منتشر کردیم که کم حجم بود و حاوی دو مقاله از من و یک مقاله مفصل از آقای تقوی. از آنجا که این کتاب به طور غیر مجاز منتشر شده بود نام نویسندگان مستعار است. نام ایشان «رضا حسن آبادی» بود و نام من «حسن علوی». کتاب در همان سال 57 سه بار و هر بار در ده هزار نسخه منتشر شد. احتمالا این کتاب قابل دسترسی است. در مقاله آقای تقوی گرایش فکری رادیکالی و به ویژه گرایش ضد علمایی ایشان قابل رؤیت و مشاهده است. در چنان حال و هوایی طبیعی بود که من و آقای تقوی مجذوب نوع تفکر و ادبیات آشوری و مانند او بشویم. اینها را گفتم تا بگویم که پس از انقلاب ما سه تن سه سرنوشت متفاوت یافتیم: تقوی رئیس ائمه جمعه کشور و نورچشمی نظام و معتمد رهبر آن، آشوری به اتهام بداندیشی اعدام و زیر خاک و من در همان نظام و به دست دوستان و همکاران تقوی باز به اتهام ارتداد محکوم به اعدام و سالها زندانی و اکنون تبعیدی در خارج از کشور. فاعتبروا یا اولی الابصار! «بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه / زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد»! nاما دیدار دوم در پس از انقلاب بود و در مجلس اول. آبان ماه (ظاهرا روز یازدهم آبان) 59 بود و روزی که قرار بود موضوع گروگانها در صحن علنی مجلس به بحث گذاشته شود. با شتاب به طرف مجلس می رفتم (چرا که خودم نیز ثبت نام کرده و می خواستم به عنوان مخالف حرف بزنم). در حیات مجلس دیدم که آقای ملازاده (یکی از نمایندگان یکی از شهرهای استان خراسان آن روز) دارد با یک روحانی صحبت می کند. از دور سلام و علیکی کرده خواستم با شتاب بگذرم که ملازاده صدایم کرد و شخص روبروی اش را معرفی کرد و گفت: آقای آشوری! نگاهی کردم و شناختم. دیدم حبیب الله آشوری است. احوالپرسی گرمی کردیم. جلسه مدرسه خان قم را به یادش آوردم و کمی صحبت کردیم. گفتم» اینجا؟! گفت برای شنیدن مذاکرات مجلس در باره گروگانها آمده ام. خدا خداحافظی کرده و رفتیم.nصبح فردا ملازاده با نگرانی به من گفت که روز قبل آشوری هنگام خروج از مجلس بازداشت شده است. پرسیدم چرا؟ اظهار بی اطلاعی کرد. دیگر خبری از او نداشتم. فقط از طریق ملازاده می شنیدم که همچنان در زندان است. در سال بعد شنیدیم که او اعدام شده است که بسیار موجب شگفتی بود. چرا؟ جرمش چی بود؟ پاسخ روشنی وجود نداشت. فقط گفته می شد او فرقانی بوده و یا با آنان ارتباط داشته است. بعدها شنیده شد که با اقدام عبالحمید دیالمه آشوری باز داشت شده است. دیالمه نماینده جوان مشهد و یکی از افراطی ترین نمایندگان راستگرا و ضد ملی مجلس اول بود که چندی بعد در ماجرای انفجار حزب جمهوری اسلامی کشته شد. n+nدر اینجا ذکر خاطره ای دیگر نیز روشنگر است و مفید. nفکر می کنم سال 57 بود و ماجرای حبیب الله آشوری همچنان داغ بود و در قم طلبه های پیرامون کتاب توحید و نویسنده اش سرگرم مجادله بودند. یک بار چند تن از دانشجویان از تهران به قم آمده مهمان من بودند. اینان پیشنهاد کردند به دیدار آقای خزعلی برویم تا در باره کتاب توحید با او صحبت کنند. ابوالقاسم خزعلی از مدرسان قم بود (البته بیشتر درس تفسیر داشت) و من هم در درس تفسیر ایشان شرکت می کردم. خزعلی و محمدتقی مصباح یزدی در قم سردمدار مخالفت و حتی دشمنی با آشوری بودند. nدر منزل خزعلی با او دیدار کردیم. پس از مقدمه ای از من دوستان پرسش هایشان را مطرح کردند و مجادله آغاز شد. از مضامین گفتگو چیزی به یاد ندارم ولی دوستان دانشجو (به ویژه دو نفرشان) به شدت از توحید دفاع می کردند و آن را مترقی می شمردند و صد البته خزعلی نیز همچنان بر باطل و ضد اسلامی و مادی بودن کتاب اصرار می ورزید. به ویژه او نویسنده کتاب را فردی متظاهر و عوام فریب می شمرد. او برای اثبات ادعای خود گفت یک بار آشوری در اینجا مهمان من بود و برای خوابیدنش تشک گذاشتیم ولی او خودداری کرد و روی زمین خوابید. وی پس از این بیان با لحن پیروزمندانه ای گفت به آشوری گفتم: شیخ! تو هرکس را بتوانی گول بزنی، مرا نمی توانی! در اینجا من وارد بحث شده به طور جدی با آقای خزعلی مجادله کردم و به ایشان گفتم: حاج آقا! شما چگونه و با کدام معیاری به آشوری چنین نسبتی می دهید؟ من او را نمی شناسم ولی ساده زیستی و زندگی زاهدانه یک سنت اسلامی و انقلابی است و او نیز می خواهد چنین باشد. این که ایرادی ندارد. اصولا مگر می شود انگیزه خوانی کرد و کسی را بدون دلیل متهم به دروغگویی و ریاکاری کرد؟ حداکثر این است که بفرمایید آشوری در ساده زیستی افراط می کند ولی این دلیلی برای متهم کردنش نیست. n+nحال می توانم سخن آغازین را تکرار کنم و بپرسم چه رخ داده که پس از این همه سال بار دیگر ماجرای حبیب الله آشوری سر زبانها افتاده و پرونده مختومه گشوده شده است؟ البته گفتن ندارد که پرونده کسانی چون آشوری در جمهوری اسلامی هرگز مختومه نخواهد شد تا روزی تمام حقیقت آشکار شود و در آن روز «شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد»!. چرا که حداقل آن است که پرونده او در ابهام محض است. آیا او جرمی مرتکب شده بود؟ اگر جرمی مرتکب شده بود آیا مجازاتش اعدام بود؟ واقعیت این است که هرچند گرایش فکری آشوری به گروه فرقان نزدیک بود ولی آیا او مدافع ترور بود و یا خود در این کار دست داشت؟ اگر چنین بود می بایست در گروه فرقان دستگیر و محاکمه می شد و نشد. با این شواهد در همان زمان به این نتیجه می رسیدم که کسی چون آشوری نمی توانسته از ترور و اعمال تروریستی دفاع کند. خوشبختانه اخیرا فرزند ایشان نامه ای از پدرش را منتشر کرده که در اوایل اردیبهشت 58 به آیت الله خمینی نوشته و در آن صریحا و با تأکید اتهام عضویت و یا هر نوع ارتباط با فرقان را مردود دانسته و پس از ناامیدی از دادخواهی هایش در محاکم رسمی نزد رهبر انقلاب تظلم کرده است. با این سند حداقل چنان اتهامی نیز از آشوری زدوده شده است.nحال تنها یک اتهام می ماند و آن اتهام دگراندیشی اوست. جدای از درست و یا نادرست بودن فلان نظریه اش، واقعیت این است که آن گفته ها نه شرعا مستوجب مجازات و آن هم در حد اعدام است و نه قانونا و آن هم در سالهای نخستین عمر جمهوری اسلامی که هنوز خفقان و سرکوب های مذهبی چنان ستبر و گسترده نشده بود. با این همه، برخورد با من و کیفرخواست صادره از دادستانی دادگاه ویژه روحانیت در سال 1379 (این کیفرخواست و اسناد دادگاه در خاطرات زندان من باعنوان «از برلین تا اوین» اخیرا منتشر شده است) روشن می کند که آشوری چگونه و چرا محاکمه شده (و شاید هم اصلا محاکمه ای در کار نبوده) و به مرگ محکوم شده است. بعدها گفته شده که ابوالقاسم خزعلی (حداقل به گفته فرزندش مهدی خزعلی) و مصباح یزدی به کفر و ارتداد آشوری فتوا داده بودند. به گفته درست آشوری هنوز «جنگ عمامه» ادامه دارد و هنوز با عمامه آشوری (به عنوان نماد مسلمانی و اسلام شناسی اش) می جنگند. جنگی بی پایان! nالبته شاید دلیل دیگری نیز در چنان برخوردی با آشوری مؤثر بوده باشد و آن هم انتقام ستانی برخی روحانیون از او بوده است. بعدها روشن شد که کسانی چون مرتضی مطهری به شدت با آشوری درگیری داشته و حتی وفق شواهد مکتوب مطهری سلامت شخصی آشوری را نیز زیر سئوال برده و او را آدمی ریاکار و متظاهر می دانسته است. این شیوه سیئه مرحوم مطهری بود که (مانند غالب علما) در جدالهای فکری گاه نیت خوانی می کرد و از وارد کردن هر نوع اتهامی به طرف مقابل ابایی نداشت. نمونه مشهورش همان نامه او به آیت الله خمینی در مقطع پس از مرگ شریعتی و متهم کردنش به اتهاماتی چون مأموریت او از سوی دستگاه حکومت در سفر نهایی اش به خارج کشور و . . . او در دشمنی اش با شریعتی تا آنجا پیش می رود که از مرگ وی اظهار خوشحالی می کند و آن را مکر الهی می داند. آیا انتقام ستانی خزعلی و مصباح و دیگران در بازداشت و اعدام حبیب الله آشوری نقشی نداشته است؟ آیا تکرار برخی از اتهامات مطهری پدر از زبان پسر در این زمان، نوعی انتقام گیری از کسی نیست که دستش از این جهان کوتاست و نمی تواند از خودش دفاع کند؟nمی دانیم که آقای سید علی خامنه ای، دوست و همفکر مشهدی آشوری، نیز با او میانه ای نداشته ولی ظاهرا دلیل اختلاف این دو کاملا معکوس بوده است. چنان که مرحوم احمد قابل در نامه سرگشاده اش به خامنه ای در سال 84 روایت کرده، خامنه ای مدعی بوده که مطالب کتاب توحید اساسا از او بوده و آشوری به نام خودش منتشر کرده است (انتحال یا سرقت علمی). اگر چنین بوده (چنان که قابل نیز مطرح کرده)، چگونه است مدعی اصلی محتویات کتاب توحید، اولا- در زمان جار وجنجال بر سر کتاب و رواج تکفیر در باره نویسنده اش و به ویژه هنگام زندانی شدن آشوری (ولو این که از او دلخور بوده) چرا از او دفاع نکرده است؟ و ثانیا- چرا و به چه دلیل مدعی اصلی کتاب در زمان زندانی و اعدام آشوری، چند مقام عالی در نظام اسلامی و انقلابی را در دست داشته و بعدها به مقام ولایت عظمی برکشیده شده و کسی هم معترض نمی شود؟ خدایا! زین معما پرده بردار! nnnnnnnnnnnnnnnnnnnn