مصاحبه با سایت رادیو زمانه در باره 15 خرداد و پیامدهای آنnزمانه-طرفداران آیت‌الله خمینی، ۱۵ خرداد را سرآغاز نهضت اسلامی می‌دانند و از آن روزی شبیه ایام مقدسه دینی ساخته‌اند. اکنون ارزیابی شما از این روز چیست؟ مبارک بوده، یا سرآغاز فاجعه بوده است؟ شورشی ارتجاعی بوده، یا قیامی برحق، که صرف نظر از برداشت امروزیمان از آیت‌الله خمینی باید از دیدی مردم‌خواه به آن ارج بگذاریم؟n-واقعیت این است که تاریخ را از آغاز آن می خوانند و نه از پایان آن. یعنی ما امروز و با معیارهای امروزین مان نمی توانیم به پنجاه سال قبل و صد سال قبل و هزار سال پیش برگردیم و گرنه تمام تاریخ و تحولات آن یکسره سیاه خواهد بود و حداقل سیاهی بر سپیدی و شکست بر پیروزی چیره خواهد شد. اساسا در این صورت اصولا تاریخ قابل فهم و درک نخواهد بود. باید نخست با معیارهای نقد تاریخی رخدادها را زمانی-مکانی فهم و تحلیل کنیم و آنگاه تلاش کنیم به داوری درست برسیم. از باب نمونه مشروطه را نخست تحلیل زمانی-مکانی می کنیم و بعد تحلیل و داوری و فهم اکنونی که زمانی-مکانی دیگر است. در بارة برآمدن رضاشاه و تحولات آن دوره نیز چنین می کنیم. در موضوع رخداد انقلاب 56 نیز همین گونه عمل می کنیم. nنکته مهم ان است که تمام رخدادهای تاریخی خوابگردانه اند. با این توضیح که به دلایل پیچیده و علل قریب و بعید حادثه ای رخ می دهد و طبعا به پیامدهایی منجر می شود ولی در آستانة حادثه و حتی در گرماگرم پیدایی آن بانیان و سازندگان آن به درستی نمی دانند که دست اندکار چه برساخته ای هستند و چه خواهد شد. حتی معماران تحولات نمی دانند که بنای تازه ای را بنیاد می نهند. به همین دلیل از تمام ابعاد و پیامدهای ضروری و غیر ضروری آن آگاه نیستند. مثلا آفرینشگران رنسانس اروپا نمی دانستند که چه می سازند و دارند وارد دوران کاملا تازه ای می شوند. همین گونه است داستان رفرم دینی. قطعا لوتر و کالون واقف نبودند که مثلا صد سال بعد از بطن و متن آموزه های آنان چه چیزهایی سر برخواهد آورد. همین گونه است داستان عصر روشنگری و اصولا همین گونه است تمام تاریخ بشر. از جمله بنگرید به آموزه های مارکس و پیامدهای مارکسیسیم در شرق و غرب عالم. اگر به انگیزه ها و آموزه های خالص و نخستین پیامبران و مصلحان و سازندگان تاریخ در تمام عرصه ها نگاه کنیم و آنگاه تحولات بعدی در طول و عرض همان آموزه ها را درک و تحلیل کنیم، به روشنی در می یابیم که بسیاری از تحولات بعدی نه تنها با انگیزه و مقاصد و آموزه های نخستین بنیادگذاران سازگار نیست بلکه غالبا در تعارض است. گاه انگیزه ها خیر بوده و نتایج شّر شده و گاه بر عکس. nبا توجه به ملاحظات بالا در مورد پرسش شما باید بگویم که گرچه امروز پس از پنجاه سال البته با معیارهای ایدئولوژیک و سیاسی امروزین مان پیامدهای رخداد پانزده خرداد 42 یعنی انقلاب اسلامی و نظام برآمده از درون آن یعنی «نظام جمهوری اسلامی ایران» را منفی ارزیابی می کنم و در واقع پیامدهای منفی آن را به مراتب بیشتر از نتایج مثبت آن می دانم، اما اگر حادثه را در زمان-مکان خود ببینیم و آن را با توجه به شرایط و زمینه های آن فهم و تحلیل کنیم، می توانم بگویم که در آن مقطع رخداد اعتراضی بخش هایی از مردم حداقل از جهاتی مثبت و مترقی بوده است. یکی از جهات آن اعتراض به دستگیری شماری از علما صرفا به دلیل مخالفت با برخی سیاست های رژیم حاکم بوده است. می دانیم که دستگیری آیات خمینی، محلاتی و قمی پس از سخنر انی تند و شورشی آیت الله همینی در عاشورای سال 42 در قم بوده است. در این رخداد مردم و به ویژه روشنفکران و اوپوزیسیون می بایست چه می کردند؟ حتی اگر امروز چنین حادثه ای رخ بدهد (که می دهد) چه می کنیم؟ همان گونه که امروز نیز نمی دانیم و نمی توانیم بدانیم که پیامدهای طبیعی و غیر طبیعی جنبش اعتراضی سبز برآمده از انتخابات 88 چه و چه ها خواهد بود (مثلا ده سال و بیست سال دیگر) در آن زمان نیز چنین پیشگویی ممکن نبود. البته همواره کسان اندکی بوده و هستند که با توجه به زمینه های فکری و یا اجتماعی و یا طبقاتی و یا اطلاعات خاص خود قادرند برخی پیامدها را ببینند و حتی هشدار بدهند اما اینان همواره در اقلیت محض اند و غالبا صدای آنان شنیده نمی شود.nاما در مورد این دعوی که حاکمان و در واقع وارثان پانزده خردادی انقلاب از آن روز «یوم الله» و به تعبیر شما از ایام مقدس مذهبی ساخته اند، نیز باید گفت متأسفانه درست است اما باید دانست که این سنت غیر تاریخی و نادرست نیز در مورد تمام نحله های سیاسی و انقلابی صادق است. معمولا هر گروه و دسته سیاسی و انقلابی یک قرن اخیر ایران روز آغازین فعالیت خود را مبدء تاریخ جلوه می دهد. نظام پهلوی و حامیانش همه چیز را با کودتای 29 اسفد 99 آغاز می کردند و احزاب چپ نیز مبدء خود را تولد حزب خود نشان می دهند و طبعا اگر هر یک از آنان به قدرت می رسیدند و مثلا در 22 بهمن دولت را تسخیر می کردند و نظام جدید را بنیاد می نهادند، علی القاعده همین گونه عمل می کردند. مثلا اگر مصدقی ها به چنین موقعیتی دست می یافتند چه می کردند؟ فداییان خلق و مجاهدین خلق به قدرت می رسیدند اکنون سیمای کشور چگونه بود و روزهای مقدس آنان کدامین بودند؟ nمراد درستی این رویکرد نیست. بلکه می خواهم بگویم اولا، این سنت نادرست اختصاص به وارثان خمینمی ندارد، و ثانیا، تا حدودی طبیعی است و در همه جای دنیا کم و بیش رخ داده و می دهد. به ویژه که این سنت ناپسند برآمده از انحصارطلبی مفرط ما ایرانیان است که آن نیز برآمده از «فرهنگ حذف» است که ریشه در تاریخ و فرهنگ دینی و سیاسی ما ایرانیان دارد. nnزمانه- در شورش ۱۵ خرداد سه نیرو در ائتلاف بودند: آخوندها، بازار، لومپن‌ها. این ائتلاف قبلا هم وجود داشت، در مشروطیت و در رخدادهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲. آیا می‌توانیم بگوییم رهبری انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ هم در دست همین مثلث بود؟n-این تحلیل از اساس مخدوش است. احتمالا به دلیل ناخرسندی از پیامدهای انقلاب یعنی رفتار جمهوری اسلامی چنین تحلیل هایی اخیرا باب شده و گرنه بعید است در صورت رضایت از محصول انقلاب چنین افکاری مطرح می شد. nبه اشاره عرض می کنم که از جنبش تنباکو به بعد و در روند تکاملی آن در جنبش مشروطه خواهی چهار جریان در مبارزات سیاسی و ضد استبدادی ایران نقش فعال داشتند: بازاریان، روشنفکران، سیاستمداران و روحانیان. در انقلاب ایران نیز همین چهار نحله اثرگذار بودند که البته در پایان کار، به دلایلی، رهبری بلامنازع انقلاب در دست شخص آیت الله خمینی و لاجرم روحانیت قرار گرفت. در این صد سال مبارزه عمدتا اشخاص نقش آفرین بودند نه نهادها و همین امر یکی از علل ناکامی ها بوده است. هرچند در مشروطیت انجمن های مخفی حضور فعال داشتند و در انقلاب 57 سازمانهای سیاسی و چریکی و حزبی هم بودند اما در نهایت چهره ها و گاه تک چهرها بودند که همه کاره می شدند. در این میان البته جریانی ضعیف از لومپن ها، که در تمام جوامع کم و بیش وجود دارند و در شرایط بی نظمی و آشفتگی اجتماعی دست به شورش می زنند و حتی اوباشگری می کنند، در ایران هم بوده اند که به طور مستقل عمل کرده و یا عملا در خدمت برخی گروه های مسلط قرار گرفته و گاه نقش آفرین شده اند. در مشروطه رد پای اینان هست و در نهضت ملی و نیز در انقلاب نیز حضور دارند اما نمی توان اینان را در حد رهبری انقلاب و یا متحد رهبران تعریف کرد. در تاریخ انقلاب فرانسه نوشته اند که گروهی از اوباشان و روسپیان پاریس با رهبری زنی روسپی به ورسای رفته و اندرونی پادشاه را تسخیر کرده و روسپی رهبر پس از فرار ملکه آنتوانت بر تختخواب وی دراز کشیده و پیروزی اش را بدین گونه جشن گرفته است. بگذریم که لوطیان ایرانی (مانند طیب حاج رضایی) را لومپن دانستن محل تردید است و جای تأمل دارد. من که خود از سال 40 در مبارزه حضور داشتم و در دو سال انقلاب (57-58) هر چند روز در یک شهر بودم و در همه جا نه تنها همراه مردم در راهپیمایی ها حضور داشتم بلکه از سازمان دهندگان این راهپیمایی ها بودم هرگز حضور پر رنگ لومپن ها را احساس نکرده ام. حتی شکست شیشه ها و آتش زدن های گاه و بیگاه نیز عمدتا به دست جوانان غالبا درس خوانده و از طبقه متوسط صورت می گرفت. nدر هرحال من اساسا به این تحلیل موافق نیستم. این دیدگاه هم نوعی خودزنی (انتقام از خود) است و هم توهین به شعور مردم و جریانهای نقش آفرین در جنبشهای انقلابی و اجتماعی ایرانیان. nnزمانه- چه بخش‌هایی از روحانیت و با چه وزن و کمیتی از خمینی پشتیبانی کردند؟n-نقش علما در جنبش و سپس انقلاب ایران و همراهی آنان در ادوار مختلف متفاوت بوده است. در مرحله نخست نهضت روحانیت (41-42) تقریبا تمام علمای ایران و حتی عراق در اعتراض به برخی اقدامات رژیم در دولت اسدالله علم (از جمله اعطای حق رأی به زنان و تبدیل سوگند به «قرآن» به سوگند به «کتاب آسمانی» و بعدها لوایح ششگانه ذیل عنوان «اصول انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و مردم») مشارکت داشتند و در این مرحله رهبری در دست آیت الله شریعتمداری در قم و آیت الله میلانی در مشهد بود و در آن زمان آیت الله خمینی چندان شناخته شده نبود و در هرحال یکی از روحانیان بود که بیانیه ها را امضا می کرد نه بیشتر. اما در مرحله دوم یعنی پس از عقب نشینی شاه و دولت و پیروزی علما، ستاره بخت آیت الله خمینی طلوع کرد و ایشان به سرعت تا سطح یکی از رهبران رادیکال ارتقا یافت و پس از سخنرانی تند و آتشین ایشان در دوازدهم محرم در مدرسه فیضیه در سال 42 و در پی آن رخداد پانزده خرداد، خمینی عملا به صورت رهبری بلامنازع جنبش نوین علما و روحانیت در آمد. در این مرحله و به ویژه پس از بازداشت ایشان و تا زمان آزادی وی در سال 43 عموم علما از ایشان حمایت کردند. اما در مرحله سوم (43-56) اغلب روحانیون با آیت الله خمینی همراهی نکردند. پس از تبعید خمینی از ایران در پائیز 43 به دلیل ایجاد فضای ارعاب در کشور و بیش از همه در حوزه های علمیه و بیشتر در قم، اصولا فضای یأس بود و انفعال و علمای معترض پیشین در ایران و عراق و اکثریت روحانیان ریز و درشت یا راه سازگاری با رژیم را در پیش گرفتند و یا به سکوت و رضا تن دادند و به کارهای معمول دینی و علمی و تبلیغی خود مشغول شدند. البته یک اقلیت از روحانیان متوسط و طلبه همچنان پر شور راه خمینی را ادامه داده و از طرق مختلف از جمله انتشار بیاینه ها و پیا مهای رهبر تبعیدی خود به گسترش افکار او اهتمام کردند. nاما در مرحله چهارم (56-58) بار دیگر آوازه خمینی در افتاد و به تدریج تمام علما در مراتب مختلف و به مناسبت های گوناگون به حمایت از خمینی پرداختند. آین دوره با درگذشت سید مصطفی خمینی فرزند ارشد آیت الله در آبان 56 در نجف بود. به این مناسبت مجالس ختم و بزرگداشت در قم و تهران و برخی شهرهای بزرگ برپاشد و به دلیل مساعدتر شدن فضای سیاسی (فضایی که به خاطر فشارهای حقوق بشری دولت دموکرات آمریکا و نیز نهادهای حقوق بشری غرب بر محمدرضاشاه ایجاد شده بود) این مراسم ها به سرعت تبدیل شد به تجدید عهد تازه با آیت الله خمینی که تقریبا از افکار عموم محو شده بود. این روند به 57 رسید و با گسترش جنبش اعتراضی مردم خمینی نیز با مشروعیت و محبوبیتی که در طول پانزده سال مقاومت و مداومت به دست آورده و هر روز مواضع او قاطع تر و شفاف تر می شد، بیشتر مطرح شد و سرانجام در پائیز و زمستان 57 تقریبا تمام افراد و گروه ها و حتی سازمانهای چریکی رهبری او را قبول کرده و در نهایت با وی به عنوان «رهبر انقلاب» بیعت کرده و خود را ملزم به پیروی از او دیدند. در این میان البته روحانیت نیز یکپارچه از او حمایت کرد. گرچه شماری از آنان با اکراه چنین کردند نه اختیار. nزمانه- آیا خمینی ۱۳۴۲ با خمینی نویسنده کتاب حکومت اسلامی یکی است؟ و این خمینی تا رسیدن به مقام رهبر انقلاب اسلامی چه تغییراتی کرد؟ چه وجهی از شخصیت و فکر او پایدار ماند، و چه وجهی از آن تغییر کرد؟n-سیر زندگی پر فراز و نشیب آیت الله خمینی نشان می دهد که، مانند اغلب رجال تاریخ ساز، در طول زندگی خود تحولات و تغییرات مهمی را تجربه کرده است. از آغاز تا سال 41 عمدتا در گمنامی بوده و عمدتا به درس فقه و اصول و تدریس فلسفه و اخلاق گذرانده ولی از آن پس به لحاظ فکری و نظری و عملی دچار دگردیسی مهمی شده است. از 41 تا 48، به رغم مواضع سیاسی رادیکال و ادبیات تند در مجموع اصلاح طلب است یعنی به تغییر رژیم سلطنتی معتقد نشده اما در آن سال با ارائه تز ولایت فقیه به عنوان آلترناتیو نظام کهن سلطنت وارد فاز کاملا جدید و بی مانند در تاریخ ایران و به ویژه در تاریخ تشیع شد. از آن زمان اما افکار و رفتارش معطوف به تغییر رژیم در ایران شد و سرانجام به مرحله فرجامین رسید که همان 22 بهمن 57 و واژگونی مطلق سلطنت پهلوی و به کلی رژیم پادشاهی و استقرار رژیم مبتنی بر ولایت فقیهان شد. اما از مقطع انقلاب تا پایان نیز مراحل تحولی مختلف در افکار و رفتار سیاسی آیت الله خمینی قابل تشخیص و مشاهده است. در فرانسه از اندیشه سنتی پیشین خود فاصله گرفت و گرچه غالبا از اسلام و نظام اسلامی و ضرورت اجرای اصول و قواعد شریعت سخن گفت اما نه تنها بر مدل ولایت فقیه تأکیدی نشد بلکه از جمهوری به معنای متعارف آن (حتی تصریح کرد جمهوری به گونه ای که در فرانسه حاکم است) دفاع کرد. در ایران نیز تا مقطع تدوین قانون اساسی از ولایت فقیه سخنی در میان نبود اما پس از آن ایشان با تمام توان و با استفاده از تمام ابزارهای تبلیغی و حکومتی برای اعمال ولایت فقیه کوشید. با این همه آنچه در قانون اساسی آمده بود نوعی نظارت فقیه بود ولی در سال 66 ولایت مطلقه رسما پیشنهاد شد و در نهایت در بازنگری قانون اساسی در سال 68 وارد قانون اساسی شد و رسمیت یافت. nزمانه- با توجه به توضیحات ارائه شده می توان گفت خمینی سال 41-42 با خمینی ولایت فقیه در سال 48 قطعا یکی نیست و خمینی 48 با خمینی نوفل شاتو به کلی متفاوت و حتی متعارض است و به همین ترتیب خمینی مدافع ولایت فقیه 58 با خمینی ولایت مطلقه فقیه 66 نیز فرق دارد. در 58 ایشان به پیش نویس قانون اسای اول که در آن ولایت فقیه وجود نداشت ایرادی نداشت و می خواست همان را به رفراندوم بگذارد اما در سال 66 هیچ محددویتی (حتی شرعی) برای اعمال قدرت فقیه حاکم قایل نیست. اما آنچه در خمینی پایدار ماند همان نگاه سنتی و بنیادگرایانه به دین و سیاست و حاکمیت بی چون و چرای علما و روحانیون و نیز غرب ستیزی بوده و آن بخش مدرن و رویکر مثبت به جهان جدید و حقوق ملت در ده سال اخیر زندگی اش به کلی ر نگ باخت و حتی می توان گفت محو شد. برخی به درستی دوران پاریس را «میان پرده» زندگی آیت الله خمینی گفته اند. با این همه میراث خمینی آمیزه ای است از جهات مثبت و منفی در قلمرو اندیشه دینی و فقهی و سنت سیاست ورزی در ایران معاصر. nnزمانه- برای خمینی چه مقام تاریخی‌ای قایل هستید؟ او را با رضاشاه مقایسه کنید.n-به گمانم آیت الله خمینی تأثیرگذارترین شخصیت سیاسی قرن بیستم در ایران است. همین که بزرگ ترین انقلاب کلاسیک معاصر ایران و جهان را در مقطعی رهبری کرد و رژیم کهن پادشاهی را منقرض و رژیم کاملا تازه و ناشناخته ای را در ایران و اسلام تأسیس و تثیبت کرد خود فی نفسه واجد اهمیت بی مانند تاریخی است. از این رو «مقام تاریخی» او با هیچ سیاستمدار و دولت مردی قابل مقایسه نیست. او هم «رهبر انقلاب» است و هم مؤسس نخستین دولت ایرانی-شیعی در تاریخ اسلام و ایران با مدل ولایت مطلقه فقیه. او پیامبر اسلام رادیکال و انقلابی و غرب ستیز و تجددستیز روزگار ماست. گرچه از منظر تاریخی محصول این انقلاب به طور جبری و غریزی و ناخواسته راه تجدد و تحول مهم فرهنگی و دینی و اجتماعی را در ایران و جهان اسلام همواره کرده و می کند. مقایسه خمینی با رضاشاه قیاس مع الفارق است. به عنوان دو مؤسس و دو مرد سیاست و حکومت و حتی دارای قدرت مطلقه شباهتی با هم ندارند. nnزمانه- فرض کنیم در سال ۱۳۴۲ یک جریان روشنفکری یا نواندیشی دینی وجود داشت با همین خطوط فکری کنونی. شما به عنوان یکی از چهره‌های این جریان چه موضعی در برابر شورش ۱۵ خرداد می‌گرفتید؟n-بی گمان اگر در سال 42 جریان نواندیشی دینی به گونه ای که الان هست و سخنگویانی چون اکنون داشت، قطعا به حمایت بدون قید و شرط و کامل از آیت الله خمینی بر نمی خاست. اصولا آموزه های علما و فقیهان سنتی در آن زمان و این زمان چیزی تیست که مطلوب نواندیشان و مصلحان مسلمان باشد. فقیهان سیاسی عصر صفوی به بعد مستقیم و غیر مستقیم در پی اقتدار هرچه بیشتر صنف خود در حاکمیت بودند. البته شماری اندکی به زعامت سیاسی فقیه (ولایت فقیه) باور داشتند اما در نهایت (به دلایلی) احراز سلطنت را نه ممکن می دیدند و نه مفید (مانند نائینی در مشروطه) و شماری هم بودند که مفید می دانستند ولی ممکن نمی دیدند و وقتی امکان آن فراهم آمد با تمام قوا برای کسب آن کوشیدند (مانند آیه الله خمینی) و البته کسانی بودند که به مقتضای وفاداری به دیدگاه کلام سنتی شیعی (وجوب اطاعت از حکومت تحت فرمان ولی معصوم و حرمت اطاعت از حاکم غیر معصوم) نمی توانستند با تأسیس حکومت شرعی در عصر غیبت موافق باشند اما همینان نیز از قرن پنجم به بعد همواره بر اطاعت سلاطین از خود و اجرای بی چون و چرای شریعت در دولت اصرار داشتند و غالبا در این مسیر با پادشاهان و امیران مجادله و مبارزه می کردند (مانند تمام فقیهان سنتی از حاج آقا حسین قمی در روزگار پهلوی اول و آیت الله بروجردی در عصر پهلوی دوم) اما نواندیشان دینی از گذشته تا پانزده خرداد و تا کنون اصولا با هیچ نوع حکومت دینی-روحانی موافق نبودند. اگر هم گاه از حکومت اسلامی در دهه چهل و پنجاه سخن گفته اند با تبیین و تفسیر دیگری بوده و حداقل با مدل فقیهی-روحانی نبوده است. با این همه فکر می کنم در همان زمان هم نواندیشان اسلامی با حفظ مرزها و مواضع خود می بایست به سرکوب ناموجه معترضان اعتراض می کردند و از مردم و ازحقوق انسانی و مدنی آیت الله خمینی و دیگران حمایت می کردند. nnnزمانه- چرا نهضت آزادی، به عنوان پیشرو فکر نو اسلامی نتوانست خصلت ارتجاعی خمینی را دریابد؟ n-گرچه برای من هم این پرسش مطرح است و هنوز به پاسخ قانع کننده و جامعی نرسیده ام. اما در مقام تببین می توانم تحلیلی و در واقع پاسخی تاریخی برای آن داشته باشم. در این مورد دو نکته قابل یادآوری است:nیکم- تلقی کسانی بازرگان، طالقانی، سحابی (پدر) به عنوان بنیادگذاران نهضت آزادی و نمادهای نواندیشی اسلامی در دهه سی-پنجاه از روحانیت سیاسی و ضد استبداد تلقی عالمان مشروطه خواه بود و در واقع همان انتظار را از آنان داشتند. توضیح کوتاه این است که سحابی یک سال پیش از مشروطه به دنیا آمده بود و بازرگان یک سال بعد و طالقانی یک سال بعدتر. چنان که از افکار و منش سیاسی آنان در طول زندگی شان بر می آید اینان تحت تأثیر آموزه های جنبش مشروطیت ایران بودند: یعنی تغییر تدریجی دموکراتیک ساختار استبداد سلطنتی از طریق قانونگرایی، حق حاکمیت ملی و تأسیس و تقویت نهادهای دموکراتیک مانند احزاب و مطبوعات آزاد و نهادهای مدنی و توسعه ایران. این شخصیت ها و شاگردان و پیروان فکری شان تا مقطع انقلاب ایران غالبا بر همین روش و منش باقی ماندند. از آنجا که عالمان برجسته عصر مشروطه مانند طباطبایی، بهبهانی، خراسانی (و علمای ثلاثه نجف)، نائینی و دهه ها تن از این عالمان حامی مشروطه نقش مهم و تعیین کننده ای در پیروزی مشروطیت داشتند و از این رو خاطره خوشی از آنها در اذهان و خاطره ها به یادگار مانده بود، میراثداران مشروطیت نیز تمایل داشتند که عالمان ضد استبداد به مبارزات مردم به پیوندند و با نفوذ و اعتبار دینی و مردمی که در قاطبة دینداران جامعه و حتی در کارگزان حکومت دارند، به چیرگی بر استبداد یاری رسانند. جنبش آغازین روحانیت و از جمله مواضع آیت الله خمینی نیز در مجموع مؤید همین رویکرد بوده است. فراموش نکنیم مخالفت اصولی علما با ماجرای انجمن های ایالتی و ولایتی عمدتا مستند بود به قانون اساسی مشروطه. گرچه از شرع نیز سخن گفته می شد اما محور اصلی همان قانون اساسی بود. بیانیه های نهضت آزادی نیز در آن زمان کم و بیش تقویت همین محور مشترک با علماست. nدوم. نکته دیگر این است که جریان نواندیشان دینی غیر حوزوی مذهبی بودند و از جهات مختلف با علما و نهادهای دینی رایج و به ویژه با روحانیان سیاسی و ضد استبداد نقاط مشترک استواری داشتند و همین اشتراکات موجب شده بود که یک همکاری نانوشته ای بین جریانهای اصلاح طلب دانشگاهی و حوزوی شکل بگیرد. این همراهی حتی در سطوحی بین روشنفکران غیر مذهبی در عصر مشروطه و دهه بیست تا پنجاه با علمای مبارز وجود داشت. روابط محکم نهضت آزادی و دیگر نواندیشان مخالف در تهران و مشهد و دیگر شهرهای ایران با مراجع قم به ویژه آیت الله شریعتمداری در دهه چهل و پنجاه نمونه ای از این روابط و به نوعی همکاری است. این همکاری به جایی رسیده بود که بازرگان و گروه او توانستند شریعتمداری را در امور اقتصادی (مانند سرمایه گذاری در کارخانه) بکشانند. البته به لحاظ کارکردی این همکاری به سود هر دو طرف بود. nدر جریان نواندیشی دو شاخه متمایز وجود داشت. شاخه ای با گرایش راست و لیبرال و شاخه ای با گرایش چپ و رادیکال و نوعی سوسیالیست. روابط جریان راست با علما گرچه بیشتر و جدی تر بود اما جریان چپ نیز، به رغم نقدهای رادیکال از روحانیت، باز هم در سطوحی با برخی از علمای هم سو با خود روابط و داد و ستد فرهنگی و سیاسی داشت و هر دو از هم حمایت می کردند. جریان راست با روحانیون معتدل و کمتر سیاسی روابط بیشتری داشت و جریان چپ با علمای و روحانیون مبارز و انقلابی. حتی شخصیتی مبارز چون مهندس بازرگان پس از آزادی از زندان در سال 46 حاضر شد در دارالتبلیغ آیت الله شریعمتداری سخنرانی کند در حالی که جریان چپ روحانی و غیر روحانی این نهاد فرهنگی-آموزشی را تحریم کرده بود و در مقابل این جریان با آیت الله خمینی و آیت الله منتظری و دیگر عالمان مبارز پیوندهای محکمی داشتند. نمونه بارز آن تلاش سازمان مجاهدین خلق برای جلب حمایت آیت الله خمینی در نجف برای خود بود که البته کامیاب نبود. مسجد جلیلی تهران به امامت آیت الله مهدوی کنی مرکز دینی-انقلابی اعضای سازمان مجاهدین (به ویژه رضایی ها) بود. بخش عمدة هزینه های مادی و امکانات تبلیغی مبارزان سیاسی غیر حوزوی و حتی سازمان مجاهدین را علما مستقیما و یا مقلدان بازاری آنان تأمین می کردند. nدر هرحال معما چو حل گشت آسان شود. امروز پس از پنجاه سال ساده است این پرسش که چرا در آن زمان نواندیشان دینی و به ویژه جریان انقلابی و مبارز ضد استبداد از علما و از جمله خمینی حمایت کرده و به تعبیر شما جنبه های ارتجاعی افکار و نهضت روحانیت را ندیده اند. در آن زمان تشخیص دقیق آینده نامکن بود و کسی نمی توانست پیش بینی کند که فردا و فرداها خمینی و همفکرانش برای خود دعوی حکومت خواهند کرد. به ویژه فراموش نکنیم که خمینی در طول پانزده سال مبارزه چندان دلیری و پایداری از خود نشان داده بود که همه را مفتون خود کرده بود. از نظر فکری نیز با آزادیخواهی پر شور خود و دفاع از حقوق مردم در برابر استبداد دل از همه ربوده بود. با افکار مترقی و شعارهای مد روز هم راست را مفتون کرده بود و هم چپ را. حتی چپ و راست غیر مذهبی را. چه شد که در مرحله فرجامین انقلاب همه تقریبا بی استثنا به رهبری آیت الله خمینی تن دادند؟nبا این همه اگر واقع بینانه داوری کنیم انتظار بود که تمام نیروی مبارز دوران مبارزه تمام ابعاد و لوازم اندیشه و رفتار احتمالی آینده آیت الله خمینی و دیگران را در نظر می گرفتند و حداقل با احتیاط بیشتری رفتار می کردند. تاریخ روحانیت شیعی چندان درخشان نیست و به رغم برخی عملکردهای مثبت و ملی شماری از عالمان دینی این نهاد در مجموع به عنوان عامل بازدارنده عمل کرده است. به ویژه پس از انتشار ولایت فقیه در سال 48 و طرح سلطنت فقیه می بایست نیروهای مترقی و آزادیخواه را هشیار کرده باشد. به نظر می رسد تمام نیروهای سیاسی و روشنفکری چپ و راست و مذهبی و غیر مذهبی از درک تاریخی عمیقی برخوردار نبوده و از نهاد علما و روحانیت تحلیل منطقی و واقع بینانه ای نداشتند. گرچه در این میان دکتر علی شریعتی تا حدودی مستثناست. استبداد و سانسور گسترده و پایدار عصر پهلوی ها نیز موجب شده بود هم اطلاعات تاریخی و منابع مستقل اندک و کمیاب باشد و هم سرکوبی بخش هایی از روحانیت برای آنان ایجاد مظلومیت کرد و در ایران نیز مظلومیت نوعی حقانیت ایجاد می کند. با این همه تحولات تاریخی عموما خوابگردانه رخ می دهند و کمتر می توان پیامدها را تشخیص داد. واقعا چه کسی می توانست به درستی بداند که دو آیت الله مبارز و انقلابی دو سرنوشت کاملا متفاوت و حتی متضاد پیدا کنند؟ خمینی و منتظری. نه سرنوشت خمینی در پیش از انقلاب چندان قابل پیش بینی بود و نه منتظری بعد از انقلاب. nnnnnnn