تحلیلی از تاریخ ایران باستان جلسه پنجم

جلسه پنجم: سه شنبه 8 دی 88 / 29 دسامبر 2009

در این بخش به دولت ماد اشاره می کنیم. اما این بخش به دو فصل تقسیم می شود. در فصل نخست به چند شبه دولت یا تمدن کهن اشاره می کنیم و در  فصل دوم به دولت ماد. ویژگی اساسی این تمدنها این بود که هنوز به مرحله دولت سازی نرسیده بودند.
لولّوبیان
این تمدن منسوب است به قومی به همین نام. چیز زیادی از اینان دانسته نیست.
لولّوبیان در هزارة سوم پیش از میلاد می زیستند. در کتیبه ای از « نارام سین » پادشاه اکّد ( تقریبا 2300 سال پیش از میلاد ) در صخره ای از ناحیة « شهر زور » برای اولین بار نام لولّوبی آمده است. سرزمین و محدودة آن چندان روشن نیست. می توان حدس زد که به طور تقریب، قبایل لولوبی بخش وسیعی از کوهها و کوهپایه ها را از قسمت علیای دیاله تا دریاچه ارومیه ( حتی آن سوتر به طرف شمال غربی ) در تصرف خود داشتند. مرکزشان شهرزور بود. در یک دوره ای، لولوبی ناحیه ای را که در سراسر جادة قدیم قرار دارد – و اکنون هم از بغداد و کرمانشاه به همدان می رود – اشغال کردند. ظاهرا مهم ترین یادگاری که از آنها بر جای مانده نقش برجسته « آنو بانی نی » پادشاه لولوبی است که نزدیک سرپل ذهاب واقع شده است.
گوتیان
گوتیان ( کوتی یا گوتی ) از طوایف تمدنی همراه و همسایه لولوبیان بوده و در مقاطعی با آنان حضور داشته است. این نام در هزارة سوم و دوم پیش از میلاد به یک گروه نژادی اطلاق شده و در مشرق و شمال غربی لولوبیان ( احتمالا در آذربایجان کنونی ) زندگی می کردند. برخی آثار هنری از دوران گوتیان در هزارة سوم در دست است که در شیخ خان عراق و همدان پیدا شده اند و در موزه های دنیا ( از جمله در موزه نیویورک ) وجود دارد که از پیشرفت هنر و استقلال گوتی دارد.
مانّاییان
این قوم از اواخر هزارة دوم پیدا شده و در منطقه کردستان و آذربایجان کنونی زیسته است. به روایت دیگر، در جنوب دریاچه ارومیه، کشور مانّای وجود داشته است که شامل بخش بزرگ کردستان جدید است. دهه سوم و دوم قرن هفتم پیش از میلاد، کشور مانا و نواحی آن، تمام خطة جنوبی دریاچه ارومیه و بخش قابل توجهی از رود قزل اوزن و نواحی جنوب آن و همچنین کرانة شرقی ارومیه را تا خط مقسم المیاه بین ارومیه و ارس و شاید نواحی دیگری را شامل بود. از قرن هشتم بارها با آشور و اورارتو به مبارزه برخاست. پس از تشکیل دولت ماد جذب آن شد.
اورارتوییان
اورارتو حداقل از قرن نهم به بعد تقریبا در منطقة تاریخی آدربایجان و بخشی از کردستان واقع شده بود. به روایتی این نام با نام کوه آرارات مرتبط است. این قوم یا اقوام نقش مهم فرهنگی و سیاسی و تمدنی مهمی در روزگار باستان بازی کرده است. در سدة هفتم پیش از میلاد « توشبه » پایتخت اورارتو بوده است. اورارتو دولتی مقتدر از اصل آسیایی، حریف سخت کوش آشوریان سامی بود که گاه بر آنان پیروز می شد. شهرهای اورارتو بسیار ثروتمند بودند. معماری و هنر اورارتو بعدها در ماد و هخامنشیان مورد توجه و تقلید قرار گرفت.
کاسّیان و کاسپیان
تمدن کاسّی ( به اکدّی: کاشی ) در سرزمین کنونی لرستان واقع شده بود. این ناحیه کوهستانی از بخش علیای رودهایی که راههای آنها در عهد باستان کشور عیلام را تشکیل می دادند ( در کوههای زاگرس نزدیک کرمانشاه )، واقع شده بود. کاسیان قبیله ای بودند کوه نشین و پیشه و دامداری داشتند و به زبانی که با عیلام قرابت داشت سخن می گفتند. حداقل کاسیان از هزارة سوم پیش از میلاد در آن سرزمین می زیستند.
ظاهرا کاسیان مردمانی بودند که از سرزمین گیلان و کاف – کاس ( قفقاز ) از حدود هفت هزار سال پیش از میلاد به بین النهرین کوچیدند و تمدن سومری را پدید آوردند. این قوم پایه گذار تمدن سیلک کاشان بود و شماری ( احتمالا شاخه ای ) از این طایفه نیز به لرستان کوچیدند. به گفته ای « کسپیو » اسم یونانی و نام مردم شمال ایران است. طبق همین نظر کاسی ها و کاسپین ها به قوم واحدی دلالت می کند. هرتسفلد با توجه به اطلاق عنوان کاسی ها و کاسپین ها به قوم واحد، ساکنان فلات ایران را همان کاسپین ها می داند. پژوهشگری می گوید شهرت دارد که واژه های « کَس » و « ناکَس »، که در زبان فارسی رایج است، از یادگارهای به جا مانده از « کَس » های بومی اصیل فلات ایران است.
کاس در زبان گیل به معنای « زاغ چشم » است و الف و نون پسوند کاس ( کاسان ) نیز ادات جمع یا نسبت است، و بدین ترتیب، احتمالا سرزمین کاسّان به معنای جایی است که زاغ چشمان در آن زندگی می کنند.
کاسی ها از اقوام پیشرفته کهن هستند و مهم ترین ویژگی آنها نقاشی و مفرغ ها و یا سفالینه های منقوش است.   
عیلامیان
تمدن و فرهنگ عیلام ( ایلام ) از کهن ترین و نامدارترین تمدن بشری در جنوب غربی ایران تاریخی بود، و بخشی از آن در خاک کنونی ایران و بخش دیگر آن در سرزمین تاریخی بین¬النهرین واقع شده بود. از آنجا که تمدن دیرپا و کهن عیلام در تمام ادوار تاریخی خود عمدتا در قلمرو ایران تاریخی و کنونی ایران نهاده شده بود و بویژه مرکز و قلب آن یعنی شوش و دشت خوزستان در منطقه آباد و پیشرفته فلات ابران آن روزگاران قرار داشت، می توان تمدن عیلام را کاملا ایرانی شمرد، هر چند وامدار تمدن بین¬النهرین نیز بوده است.
عیلام به معنای کوهستان است و در آغاز به بخشی اطلاق می شد که کوهستان بود. البته به طور کلی سرزمین بلند هم گفته شده است. سرزمین اصلی عیلام، جلگة شوش و دره کارون، کرخه و دز در خوزستان بود که مناطق کوهستانی و  دشت های مرتفع و شمال شرقی جلگه شوش را نیز شامل می شد. مهم ترین شهر آن « سوزیانا » یعنی همان شوش بوده است. اگر بخواهیم محدودة عیلام را در نقشه ایران مشخص کنیم شامل خطة خوزستان، لرستان، پشتکوه و کوههای بختیاری می شود.
سابقة تمدن عیلام را به حدود ده هزار سال پیش می برند. البته تاریخ عیلام به ادوار مختلف تقسیم می شود. اوج رونق و شکوفایی و اجتماعی و حتی سیاسی تاریخ عیلام در هزارة دوم و سوم پیش از میلاد است که دنبالة آن تا زمان برافتادنش در سال 639 ادامه پیدا می کند.
و اما بخش دوم – مختصری دربارة دولت ماد

عنوان « ماد » پارسی باستانی است که به شکلهای مختلف تلفظ شده است. معنای آن روشن نیست. همین اندازه روشن است که این نام به گروهی اطلاق شده است. برخی گفته اند که « مده » یا « مدیا » جده طایفه ماد بوده است.
و اما ظاهرا قطعی می نماید که مادها از طوایف آریایی بودند که در آخرین موج کوچ آریایی ها به فلات ایران کوچیده و در غرب ایران ساکن شده بودند. در اویل هزارة اول پیش از میلاد در سرزمینی که بعدها به نامشان شهرت یافت اسکان یافتند. در حدود 700 پیش از میلاد طوایف مختلفی، که بخشی از آنها همان مانّایی ها و لولّوبیان و گوتیان و اوراراتویی ها بودند، دولت ماد را شکل دادند.

فرمانروایان ماد

1 – دیاکو ( 727 – 672 پیش از میلاد )
دیاکو ( دیوکِس یونانی ) دهقانی بود که بعدها به قضاوت نیز می پرداخت. در مقطعی مردم او را به دلیل عدل و دادگری به فرمانروایی بر گزیدند. او توانست از یک سو قبایل پراکنده را متحد سازد و از سوی دیگر با عدل و داد موجب آسایش و امنیت مردم شود. به روایتی او شهر هگمتانه را بنیاد نهاد و یا در آن قلعه بزرگ و با شکوهی برآورد و خود در آن ساکن شد. پس از تثبیت قدرت به تأسیس دربار باشکوه و تشریفات روی آورد و برای خود حاجب و دربان گماشت و خود را از مردم دور نگه می داشت. حتی دوستان و یارانش نیز به سادگی قادر نبودند او را ببینند. وی اندیشناک بود که اگر هر روز او را ببینند امکان تحریک حسادت در میان آید و شاید هم موجب تبانی آنان بر ضد او گردد. ولی اگر پشم احدی بر او نیفتد این پندار قدرت می گیرد که وی وجودی استثنایی و برتر از افراد عادی است.
2 – فَروَرتیش ( 674 – 653 پیش از میلاد )
فرورتیش ( خشتریتی یا کشتریتی ) فرزند دیاکو بود. او در واقع بنیانگذار واقعی سلسله ماد بوده است. پیش از او حکومت محدود بود . تا زمان او ماد به آشور مالیات می داد. او بود که نخستین بار به پایتخت آشور، نینوا، حمله کرد ولی کشته شد. در این زمان پارس نیز تحت قلمرو ماد قرار گرفت.
در اواخر این دوران سکاییان به ماد حمله کردند و مدتی ( حدود 30 سال ) بر ماد فرمان راندند.
3 – هُوَختَشَره ( 624 – 585 پیش از میلاد )
فرزند کشتریتی بود. او سکاییان اشغالگر را شکست داد و سلطنت موروثی را احیا کرد. در دوران او اقتدار دولت ماد به اوج خود رسید. مهم ترین اقدام او حمله به نینوا و پیروزی بر آشور بود. پس از آن قلمرو ماد از اربیل تا هیرکان شد. در این زمان شاه ماد به لیدی لشکر کشید اما به صلح انجامید.
4 – ایشتویگو ( 585 – 549 پیش از میلاد )
ایشتویگو ( تیرانداز ) یا آستیاگ فرزند هوخشتره بود. برخی او را همان ضحاک می دانند که بر بابل حکومت می کرد و ستمگر بود. البته احتمال دارد که در زمان هخامنشیان برای توجیه حمله کوروش به ماد چنین افسانه ای ساخته باشند. در این دوران دولت ماد در صلح و آرامش و ثروت بود. مهم ترین حادثه حمله کوروش جوان پادشاه پارس به ماد و شکست ایشتویگو و سقوط ماد در سال 550 یا 549 است.

جمع بندی:
1 – دولت ماد نخستین دولت به معنای سیاسی و جدید ایران است. قلمرو آن از اربیل عراق فعلی تا گرگان بود و شامل آذربایجان، همدان، کردستان، ایلام، خوزستان، فارس، لرستان، ری تا اصفهان می شد.
در این زمان طوایف ایرانی از نظر رشد تولید و اقتصاد و زندگی و فرهنگ به حدی رسیده بودند که بتوانند به تأسیس دولت و استقرار نهادهای سیاسی دست بزنند. دولت ماد در غرب آسیا یکی از چند دولت پیشرفته و مقتدر بود.
زبان مادی تقریبا زبان پارسی قدیم بود. برخی زبان کردی کنونی را مشتق از زبان مادی می دانند. دیاکونوف زبان گیلکی ( بویژه گویش تاتی و طالشی ) را هم خانواده زبان مادی می داند.
دین اقوام قلمرو ماد روشن نیست. دیاکونوف بسیار محتمل می داند که دین زرتشتی رواج داشته است. اما آنچه قطعی است این است که طوایف مختلف هر کدام از دین بومی خود پیروی می کردند.
2 – در علل زوال دولت مقتدر ماد به عوامل مختلف اشاره کرده اند. از جمله:
   1 – شاه ستمگر بود و مردم و بزرگان و مغان از او خرسند نبودند. بویژه او مغان را شدیدا سرکوب کرد.
   2 – ثروت و رفاه فراوان بزرگان و نظامیان را به فساد کشانده بود و از این رو شجاعت و قدرت جنگیدن را از دست داده بودند.
   3 – از آنجا که جنگ و غارتی نبود لشکریان و کارگزاران بویژه بردگان غنائمی به دست نیاورده بود و از این نظر ناراضی بودند.
   4 – عدم انسجام کافی در اتحادیه ماد.
   5 – هوشمندی و درایت کوروش و قدرتمندی سپاه او.

براى استماع سخنرانى بر روى کلید Play کلیک کنید.

[Audio:2009-12-29.mp3]

Share:

More Posts

Send Us A Message